Myrzakeŋ men körgen alǧaşqy joǧary oqu ornynyŋ oqytuşysy, ǧylym kandidaty, dosent, emtihan aluşy adam boldy. Būl 1968 jyldyŋ tamyz aiy edı. Qazaq universitetınıŋ jurnalistika fakultetıne tüsuge ädebietten auyzşa emtihandy Myrzatai Joldasbekov pen tılşı Jolymbetov aldy. Bilettegı «Eŋlık-Kebek» pesasy turaly sūraqqa bılımımdı körsetkım kep ärı joǧary baǧa aludan dämetıp Şäkärımnıŋ «Jolsyz jaza» qissasynan mysaldar keltırıp tūryp aityp berdım. Tılşı ǧalym: «Alaştyŋ aqyny, halyq jauy bolǧan adamnyŋ şyǧarmasyn nege taldaidy?» dep ekı qoidy. Myrzakeŋ araşaǧa tüsıp, üş qoiuǧa köndırdı. Bıraq universitetpen qoş aitysuǧa tura keldı. Kelesı jyly qaita tapsyryp, oquǧa tüstım. Eŋ alǧaşqy därıstı de Myrzakeŋ ötkızıp, köne türkı poeziiasy turaly qyzyqty leksiia oqydy. Būl bızdıŋ sanamyzdy bır töŋkergen jaŋalyq boldy.
Sodan keiıngı şirek ǧasyr boiǧy tırşılıkte Myrzakeŋmen aradaǧy bailanysymyz sälemnen aspady. Ol kısı janyna tartatyndai ılık te bolmaǧan şyǧar, men de bauyryna kıretındei raiyn tappaǧan şyǧarmyn. Mümkın, är taraptaǧy nemese är közqarastaǧy ädebi ortanyŋ ökılı bolǧandyǧymyzdan da şyǧar. Keiın ol kısı bızdıŋ qolymyz jetpeitındei biıkke köterıldı, ol kısınıŋ közı şalatyndai alaŋqaiǧa şyǧatyn bızde mümkındık te bolmady. Jatyrqap jürıp jaqyn tanysqan jäne:
«Sızdıŋ maǧan bergen baǧaŋyz sol baiaǧy üşten asyp körgen joq» dep erkelei erkınsıgen tūsym 2001 jyldyŋ nauryzynan bastaldy. Sol kezdegı Qazaqstan Respublikasy Premer-ministrınıŋ orynbasary İmanǧali Tasmaǧambetov menı Astanaǧa şaqyryp aldy da:
– Astananyŋ ǧylymi salmaǧyn arttyratyn, qazaq tarihyna qatysty sirek kıtaptar men qoljazbalardy şoǧyrlandyratyn «Otyrar kıtaphanasy» mekemesın qūrasyŋ. Äzırşe Euraziia universitetınıŋ ǧimaratyn negız etıp alasyŋ. Myrzakeŋmen kelıstım. Qazır keledı. Qandai formadaǧy mekeme qūrasyŋdar, ony aqyldasyp şeşıŋder, – dep tapsyrma berdı. Myrzakeŋ kıre oryndyqqa otyrmastan:
– Tūrsyn menıŋ tılımdı almaidy, – dedı. – Aldyramyz, – dedı İmanǧali Nūrǧaliūly. Men de qarap tūrmai: – Myrzake! Men sızdıŋ qolyŋyzdaǧy almas qylyşpyn. Otqa, oqqa, jauǧa salsaŋyz – ötemın. Al boqqa, dauǧa salsaŋyz – ötpeimın. Äuelı synap körıŋız, – dedım. Sol uaǧdamen men Euraziia universitetınıŋ esıgın aştym. İmanǧali Nūrǧaliūly:
«Otyrar kıtaphanasy» ǧylymi ortalyǧyn qūru turaly Ükımet qaulysyn 3 aida daiyndap bıtesıŋ degen. Menıŋ būrynǧy Mūhtar Äuezovtıŋ mūrajai-üiı turaly qaulyny şyǧartu barysynda alǧan täjıribem bar ärı betım de qaitpaǧan, ministrlerge erkın kıre beretın öjetteu kezım edı, bır aidyŋ ışınde 41 adamnyŋ, onyŋ jeteuı ministr, qolyn qoidyryp, Myrzakeŋnıŋ aldyna tastadym. Ol kısı Premer-ministrdıŋ orynbasaryna äkettı. Bırınşı mamyr kezınde men Almatyǧa tösek-oryn äkeluge kettım. 2 mamyr künı Ǧylym-bılım ministrınıŋ būiryǧy, şılde aiynyŋ ortasynda Ükımet qaulysy şyqty.
Ärine, mūnyŋ barlyǧy Myrzakeŋnıŋ keŋşılıgı bolmasa, künıne üş-tört ret qatarynan qabyldamasa, ıstıŋ 3 aida da bıtpeitını anyq edı. Nesın jasyraiyn, äsırese, alǧaşqy ekı ai, qaşan Myrzakeŋnıŋ senımıne kırgenşe, men üşın öte qiyn boldy. Soŋynan ūstaz-şäkırt, aǧaly-ınılı bop erkın aralasyp, oiymdaǧymdy batyl aitatyn jaǧdaiǧa jettım. Sonyŋ arqasynda «Otyrar kıtaphanasy» ǧylymi ortalyǧy tez arada ırgelenıp, buynyn bekıtıp, el tanityn ǧylymi oşaqqa ainaldy. Qazır astana avtobustarynyŋ bır aialdamasy «Otyrar kıtaphanasy» dep atalady. Myrzakeŋnıŋ jer basyp jürgen 80 jylyndaǧy aituly bır belgısınıŋ bırı, men üşın bıregeiı – jaŋa astanadaǧy «Otyrar kıtaphanasy» aialdamasy. Sony estıgen saiyn sonau bır qiyn künder eske tüsedı.
***
«Otyrar kıtaphanasyn» qūru turaly Ükımet qaulysy şyǧyp, Myrzakeŋnıŋ de mınezıne üirenıp, syryn bıle bastasam kerek. Ǧylymi ortalyqtyŋ tūsaukeser räsımın ötkızu nauqany bastalyp kettı. Al odan keiıngı äŋgımenıŋ arnasy basqa jelıde örbıgen. Aita berıp neǧylamyz, Myrzakeŋnıŋ tūsynda Ǧylymi ortalyqtyŋ ırgetasy qalandy. Bölmeler bölındı. Sirek kıtaptar men qoljazbalar qory aşyldy, memorialdyq kıtaphanalar alyndy. Älkei Marǧūlannyŋ üiındegı zattai qūndylyqtar äkelınıp, jeke bölme jasaqtaldy. Būl «Otyrar kıtaphanasy» ǧylymi ortalyǧynyŋ tolyq qalyptasyp, buyny bekıgen tūsy boldy. Endı ǧylymi-zertteu jūmystaryna bet būrdyq. Ökınışke qarai, ortalyqtyŋ sirek qoljazbalar men kıtaptar qorynyŋ tolyǧuy Myrzakeŋ basqa jūmysqa auysqan soŋ müldem toqtap qalmaǧanymen de, äuelgı qarqynynan aiyrylyp qaldy. Tıptı, sol deŋgeiden köterılmedı dese de bolady. Qazır 115-ten astam sirek basylymdardy kıtap etıp şyǧaryp otyrǧan «Otyrar kıtaphanasy» ǧylymi ortalyǧy Myrzakeŋe tıkelei qaryzdar. Sol üşın de rizaşylyǧymyz şeksız. Būl da ūstaz-ǧalymnyŋ elınıŋ ruhaniiat mūrasyna qosqan ülesı.
Kezınde Äbu Nasyr äl-Farabi: «Adam balasy siiaqty, memleket te ömırınde ekı ǧūmyrlyq bosaǧany attaidy. Bırınşısı – jaryq dünienıŋ esıgın aşu, ekınşısı – eresek ömırdıŋ tabaldyryǧyn basu. Ekeuı de qaitalanbas, qasterlı mezetter» degen eken. Ǧūlamanyŋ būl sözderı Täuelsız Qazaqstannyŋ memleketın qūryp, qalyptastyruda eren eŋbegımen belgılı Myrzakeŋe de tıkelei qatysy bar. Eger de Myrzakeŋ jas şaǧynan bastap ǧylymi ızdenısterınde «Mäŋgı El» dep jazylǧan köne türkı eskertkışterındegı jazulardy özınıŋ aiauly ūstazy, professor B.Kenjebaevtyŋ basşylyǧymen qazaqtyŋ ūlttyq ädebietınıŋ qainar bastaulary ekenın teoriialyq tūrǧydan däleldese, ıs jüzınde Elbasy, Tūŋǧyş Prezident N.Nazarbaevpen bırge jürıp, şirek ǧasyrlyq täuelsız tarihy bar, «Mäŋgılık El» ideiasy mūratyn közdegen jas memlekettı qūruda eren eŋbek sıŋırgenı mälım. Sondyqtan joǧaryda äl-Farabi ǧūlama babamyz aitqandai, Myrzakeŋ üşın būl ekeuı de «qaitalanbas, qasterlı mezetter» ekenı anyq.
Türkı örkenietınıŋ jarşysy
Myrzakeŋ türkılerdıŋ köne däuırdegı jazuyn, tarihyn zertteu arqyly jalpy türkılık qūndylyqtardy örkeniettık qūbylys därejesıne kötergen ǧalym. Osy uaqytqa deiın älemdık därejedegı örkenietter qūbylysyn zertteuşıler (A.Toinbi, O.Şpengler, S. Hantington jäne t.b.) türkılık örkeniet turaly jaq aşpaǧany belgılı. Kezınde, HH ǧasyrdyŋ basynda V.V.Bartold «Moŋǧol şapqynşylyǧy däuırındegı Türkıstan» atty doktorlyq dissertasiiasyn qorǧaǧanda «müiızı qaraǧaidai» doktorlar men akademikterdıŋ bırazy «endı qalǧany Orta Aziia barystarynyŋ tarihyn zertteu me?» dep mysqyldaǧan kezderı bolǧanyn bılemız.
Eurosentristık «aurudan» bastalǧan osy bır qūbylystyŋ saryny qazırge deiın jalǧasuda. Sondyqtan türkılık örkeniettı barynşa zertteu jäne ony älemdık därejede nasihattau – Myrzakeŋnıŋ ǧylym men bılımdegı sara jolynyŋ özegı. Oǧan «Tastar söileidı», «Kamni zagovorili», «Orhon eskertkışterınıŋ tolyq Atlasy» (Q.Sartqojaūlymen bırge), «Batys Türık qaǧanatynyŋ Atlasy» (A.Dosymbaevamen bırge) siiaqty türkıtanu kökjiegın keŋeitken qabyrǧaly eŋbekterı dälel. Būl jerde qairatker, ǧalym Oljas Süleimenovtıŋ myna bır sözınde: «Köne türkı tastaǧy jazuy turaly qazırgı taŋda Joldasbekovten artyq aita almaspyz. «Tastar söileidı» – sonyŋ kuäsı. Tastaǧy bädız – runikada tektı babalardyŋ jürek qyly, şerı, tarihy taŋbalanǧan. Ony jürekpen oqyǧan ǧalymnyŋ qadırı erekşe» dep bergen baǧasyn aita ketsek artyq bolmas. Jalpy alǧanda, Myrzakeŋ özı bır ǧylymi institut atqaratyn alapat şaruany tiianaqtap şyqqanyn köruge bolady. Būl eŋbekter tübınde türkıler örkenietın älemdık tūrǧyda moiyndatuǧa berık tūǧyr bolarlyq dünieler ekenı anyq
Türkı düniesınde esten ketpes oqiǧa 2001 jyly Euraziia universitetınde rektor bolǧan kezınde Myrzakeŋnıŋ sol kezdegı respublika Premer-ministrınıŋ orynbasary İ.Tasmaǧambetovtıŋ kömegımen ışkı Moŋǧoliia jerınen Kültegın tasynyŋ japondar jasaǧan köşırmesın universitetınıŋ törıne äkelıp ornatuy boldy. Qazırde tas eskertkış qoiylǧan būl tör universitetke kelgen adamnyŋ qai-qaisysy bolmasyn körmei, qasyna baryp suretke tüspei ketpeitın kielı alaŋǧa ainalǧaly qaşan.
Äu basta ūlttyq mūralardy zertteudı maqsat tūtqan Myrzakeŋ qazaq ädebietınıŋ alǧaşqy qainar bastaularyn, Jambyl Jabaev şyǧarmaşylyǧyn zertteuge mol üles qosty. Türık qaǧanaty kezındegı Orhon-Enisei jazba eskertkışterın qazaq ǧalymdary arasynda alǧaşqylardyŋ bırı bolyp jaŋaşa zerdelep, qazaq tılındegı audarmasyn ǧylymi ainalymǧa engızdı. Jambyldyŋ aqyndyq mektebın zerttep, onyŋ tūstastary men şäkırtterınıŋ tuyndylaryn jan-jaqty taldady. Söitıp, «V-XIV ǧasyrlardaǧy köne ädebiet nūsqalary», «Ertedegı ädebiet nūsqalary», «Asyl arnalar», «Kültegın», «Toqsan tolǧau» (N.Töreqūlovpen bırge), «Jüz jyl jyrlaǧan jürek», «Asyl sözdıŋ atasy», «El taǧdyry – er taǧdyry» siiaqty halqymyzdyŋ san-salaly mūralaryn zerdeleu arqyly ǧasyr boiy otarşyldyqtyŋ, keŋes däuırınıŋ totalitarlyq qysymynan zapa şekken qalyŋ qauymnyŋ sanasyn özgertuge, älı qabyrǧasy beki qoimaǧan täuelsız memlekettıŋ jas ūrpaǧyna «Mäŋgılık Eldıŋ» salauatty qoǧamyn qūruda qajettı önege jüiesın qalyptastyryp, sana erkındıgıne aiqara esık aşty.
«Dünie şırkın …»
Myrzakeŋ fenomenınıŋ bır qyry – onyŋ än men küi şyǧaru önerı, ony qazaqtyŋ qasiettı qara dombyrasyna salyp şertuı, naǧyz öner ielerınıŋ tuyndylaryn därıpteuı. İlia Jaqanovtyŋ «Dünie şırkın…» esse-elegiia kıtaby men Myrzakeŋnıŋ «Dünie şırkın…» atty tereŋ maǧynaly ǧajaiyp änı qos aǧamyzdyŋ bırı – qara sözben, ekınşısı – än, muzyka arqyly şyǧarmaşylyǧy qatar örılgen öner älemınen syr şertedı.
«Atanǧanym Myrzatai el arqasy», «Qyz däuren Aqbota», «Bäiterek», «Şırkın däuren», «Sen bolmasaŋ» äuendı de sazdy änderı Myrzakeŋnıŋ özındık dünie sezımı men syrlaryna toly jäne tereŋ män-maǧynaǧa ie. Ömırge kelgen erekşe syry bar «Totyqūs» änı de İranda elşı bolyp jürgende elge, jerge degen saǧynyşynan şyqqany mälım.
Qazaqtyŋ öner ielerınıŋ tuyndylaryn, ūlttyq mūrajai jädıgerlerın jinauşy retınde de Myrzakeŋnıŋ eŋbegı zor. Būl ısterdı student kezınen bastaǧan ol osy uaqytqa deiın jalǧastyruda. Solardyŋ ışınde Molyqbaidyŋ qobyzy, Baqtybaidyŋ dombyrasy, Mūqan Tölebaevtyŋ fortepianosy, Abylai han men Qaz dauysty Qazybek bidıŋ şapandary, aita bersek būl tızım jalǧasa beredı.
İä, Myrzakeŋ turaly sözdı ärı qarai jalǧastyra beruge bolar edı. Bıraq mynany este ūstaǧan dūrys siiaqty. Myrzakeŋ turaly aitqannan görı onyŋ özınıŋ aitqandaryna jiı qūlaq türu, jazǧandaryna zer salyp, olardy köŋılge tüigennıŋ paidasy zor.
Qazaqta «ūlyq» degen söz bar. Köşelı keruen tartqanda – jol bastaityn nar tüienı ūlyq deidı. Jūrtty auzyna qaratyp bilık aitqan kökıregı kömbe qariiany söz ūstaǧan ūlyq kısı dep törge ozdyrady. Bız de bügıngı mereitoiy qarsaŋynda Myrzakeŋdı törge ozdyra otyryp aitatynymyz:
Ūltymyzdy Myrzakeŋdei süie bıleiık!
Elge Myrzakeŋdei qyzmet ete bıleiık!
Tūrsyn JŪRTBAI,
L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU janyndaǧy «Otyrar kıtaphanasy» ǧylymi ortalyǧynyŋ direktory, professor
