Janjaldy qozdyratyn – araq
Nūr-Sūltan qalasyndaǧy Almaty audanynyŋ uchaskelık inspektory, polisiia kapitany Nūrmūrat Samatovtyŋ kabinetıne üş äiel şaǧymdanyp keldı. Keşkı mezgılde polisiiaǧa jügıngen üş beibaqtyŋ da taǧdyrlary ūqsas bolyp şyqty. Üşeuı de otbasynda tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa tap bolǧan eken.
Osy bır körınıs bızdı bıraz oilandyrdy. Öitkenı jany jaralanyp, qoǧamdyq tärtıp saqşysyna aryz jazuǧa mäjbür bolǧan näzık jandynyŋ üşeuı de – özımızdıŋ ūltymyz. Äieldı «anam, qyzym, qaryndasym» dep qūrmet tūtatyn qazaqy tärbienıŋ ädırem qalǧany bylai tūrsyn, balalarynyŋ anasynyŋ janyn ǧana emes, tänın de qatty jaralap, jüregıne öşpestei daq tüsırgen «juan jūdyryqty» sol boida jazalaityn zaŋnyŋ küşı de älsız bolyp şyqty.
Jasyratyn joq, keiıngı kezde jūrtşylyq arasynda osyndai keleŋsızdıkter jiı aityla bastady. Osydan-aq būl mäselenıŋ qoǧamda tym uşyǧyp bara jatqany anyq baiqalady.
Äsırese, keşegı jappai ındet kezınde üide otyryp qalǧan köptegen otbasynda ydys-aiaqtyŋ syldyrlauy asqynyp ketkenge ūqsaidy. 2020 jyly qalamyzdaǧy «Ümıt» daǧdarys ortalyǧyn osyndai basyna kün tüsıp, 218 äiel panalauǧa mäjbür bolsa, biyl jyl basynan berı mūnda 240 adam jügıngen.
Olardyŋ basym köpşılıgı – küieulerınen taiaq jegender. Al enelerı men aǧaiyn tuystary kün körsetpei, barar jerı, basar tauy joq bolyp mūnda uaqytşa kelıp jatqandar da bar eken.
Sonda qasyndaǧy Qūdai qosqan qosaǧy – jaryna qol köteretındei būl erkekterdıŋ basyna ne kün tuǧan degen oi ärkımdı de mazalary sözsız. Oǧan psiholog Elmira Ädembekova: – Qazır köptegen er adamdar jūmyssyz. Sonyŋ saldarynan otbasynda jetıspeuşılık, kündelıktı qajettılıkten taryǧuşylyq bastalady. Būl ekı adamnyŋ da jüikesıne äser etpei qoimaidy. Sodan kelıp ūrys-kerıs, janjal şyǧyp jatady.
Odan bölek, ünemı maskünemdıkke salynatyndar bar. Al araq äzäzıl aralasqan otbasynda mındettı türde aiqai-şu, qol köteru, töbeles bolatyny tüsınıktı.
Būdan tek äiel adam zardap şegıp qoimaidy. Üidegı balalardyŋ da psihikasyna ülken ziian keledı. Menıŋşe, üige er adam mas bolyp kelse, balalardy uaqytşa közden tasa aǧaiyn-tuystardyŋ, körşılerdıŋ üiıne apara tūrǧan dūrys. Al araqqa sylqiia toiyp alyp, äielı men bala-şaǧasyn sabaityndardy aiausyz jazaǧa tartu kerek. Qazır osy mäsele qoǧamda keŋınen talqylanyp jatyr dep jauap berdı.
Ekınşı ret tatulastyru dūrys pa?
Jasyratyny joq, küieuınen zardap şekken, taiaq jegen äielder basynda aşumen polisiiaǧa şaǧym jazǧanymen, bırazdan deiın sol düleige özderı keşırım berıp jatady. Onyŋ da türlı sebepterı bar. Bırınşıden, qanşa degenmen, bırneşe jyl bır şaŋyraqtyŋ astynda ömır sürıp qalǧan adam «jazdym, jaŋyldym» dep ant-su ışıp tūrsa, äiel adam «balalarymnyŋ äkesı ǧoi» dep şydai almai jūmsaqtyq tanytatyny ras. Ekınşıden, «säl qiyndyqqa töze almai küieuın türmege japty» dep aitady dep el-jūrttyŋ, aǧaiyn-tuystyŋ qaŋqu sözderınen qysylatyndar da bar.
Osydan bırneşe jyl būrynǧy bır auylda bolǧan oqiǧa esıme tüsıp otyr. Jūmajan esımdı adamnyŋ bır-bırıne tete tört balasy boldy. Bır körmege momyn körınetın jaŋaǧy aǧamyz auzyna «aqaŋ» tise boldy öz-özınen erısıp, batyr bolyp şyǧa keledı. Özıne qarata aitqan bırde-bır sözdı kötermei jūdyryǧyn ala jügıretın. Osy kısı üiınde de solai eken. Işımdık ışıp kelgen künı äiel, bala-şaǧasyn tünımen ūiyqtatpai, bereketterın alyp, qūtyn qaşyrady eken. Alaida qanşa taiaq jese de, zorlyq-zombylyq körse de, äielı bırde-bır ret zaŋ organyna şaǧymdanyp körmegen. Aqyry, basy jarylyp, közı şyǧyp auruhanaǧa tüskende baryp, meiırımsız otaǧasynyŋ qolyna kısen salyndy.
Mūndai jaǧdailar qazır de az emes. Alaida olardyŋ köbı sol jabuly qazan jabuly küiınde qalyp qoiyp jatady. «Būl dūrys emes» deidı QR IIM Äkımşılık polisiiasy Komitetı töraǧasynyŋ orynbasary Aleksei Miliuk.
«Otbasyna kün körsetpeitın tirandardy aiamau kerek. Bız qazır äielı men erın tatulastyru turaly räsımdı qaita qaraityndai därejege jettık. Işkı ıster organyna bır jylda 190 myŋ osyndai zorlyq-zombylyq jönınde aryz-şaǧym tüsse, onyŋ 60 paiyzy tatulasumen şeşıledı eken. Öndırıske alynǧan ıster de keide ekı jaq tatulasty degen sebeppen toqtatylyp jatady. Bıraq odan zorlyq-zombylyq azaiyp ketken joq. Kerısınşe, jyl saiyn örşıp, köbeiıp keledı. Sondyqtan ekınşı ret taulastyrudy boldyrmau jönınde ūsynystar daiyndap jatyrmyz.
Aleksei Miliuktıŋ aituynşa, ötken jyldan berı Qazaqstan Prezidentınıŋ tapsyrmasymen tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy jauapkerşılık küşeitıldı. Qylmystyq kodekstıŋ 110-babyndaǧy «azaptau», «jäbır körsetu» babyn jeke aiyptaudan köpşılık aiyptauǧa auystyryp, būryn zardap şektıruşınıŋ kınäsın däleldeu üşın ärkımnıŋ özı mındettı bolsa, endı otbasyna zorlyq körsetken adamnyŋ üstınen polisiia tolyq mälımet jinaityn boldy.
Sondai-aq
jüktı äielderge zorlyq körsetkenderdı bas bostandyǧynan aiyru tört jylǧa deiın ūzartyldy. Mıne, osyndai zaŋdy qataitudyŋ arqasynda 2021 jyldyŋ ötken alty aiynda tūrmystyq zorlyq-zombylyq 8 paiyzǧa azaiǧany baiqalady.
Mäselenıŋ ekıūşty şeşımı
Joǧaryda söz bolǧandai, qazır osy mäselenı retteu jönınde jaŋa zaŋ jobasy daiyndalyp jatyr. Bıraq sarapşylar pıkırı ärtürlı. Bırı tatulastyrudy qoldasa, ekınşısı kerısınşe, onyŋ mülde qajetı joq degenge saiady.
«Būl – öte kürdelı jaǧdai» deidı advokat Ermek Janseiıtov. Zorlyq-zombylyq jasauşyny qaitalap tatulastyrudy toqtatu jönınde salmaqty pıkırler aityluda. Menıŋşe, odan būl jaǧdaidyŋ sany azaiyp ketpeidı. Köbıne qiianatqa ūşyraityn äielder (90 paiyzǧa deiın) bolǧandyqtan, olardyŋ jüregı näzık keledı. Küieuınen nemese bırge tūratyn köŋıldesınen taiaq jep, jany qatty jaralanǧasyn polisiiaǧa şaǧym jazǧanymen, ıs nasyrǧa şauyp, juan jūdyryqqa temır tordyŋ är jaǧynan söilesudıŋ mümkındıkterı körıne bastaǧanda keşıre salady.
Al ekınşı bır qoǧam belsendısı Änuar Mūratov zorlyq-zombylyq jasaǧan adamdy tatulastyru degen ūǧymdy mülde ūmytyŋdar degendı aitady. Onyŋ pıkırınşe, äielge älımjettık jasaǧan adamdy qanşama tatulastyrma, ol bärıbır sol älımjettıgın qoimaidy. Menıŋ täjıribemde tatulasyp, keşırım bergennen tūrmystyq zorlyq-zombylyqtyŋ toqtai qalǧan jaǧdaiy bolǧan joq. Qaita bala-şaǧasy men äielın ūryp-soqqan sūmyrai odan ärı qorqytyp, ürkıtu ailasyn qoldanyp, olardyŋ zäre-qūtyn qaşyra tüsedı. Sondyqtan ondai qylmyskerdı tek zaŋ jolymen qataŋ jazalau kerek degenge saiady.
Al zaŋ qyzmetkerı Aqbike Nūrtaiqyzy tatulastyru kerek dep kesıp aityp otyr. «İä men osy baǧytta jaŋa zaŋ jobasy talqylanyp jatqanynan habardarmyn. Pıkır sanaluan. Menıŋ oiymşa, qaitalap tatulastyrudy toqtatu degennen aşu-yza, kek tuyndap ketuı mümkın. Türmege otyryp, jazasyn ötep kelgen sol üidıŋ soiqan erkegı qaida barady? Sol otbasyna qaityp keledı. Ol endı basqa täsılge köşedı. Qorqytady-ürkıtedı. Tıptı qatty aşumen osyndai janjal kezınde äielın öltırıp tastaǧandar da nemese äielı küieuınıŋ jüregıne pyşaq sūqqan oqiǧalar da kezdestı. Sondyqtan tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa ūşaraǧandardy öz erıkterımen tatulastyrǧannan eşkım de ūtylmaidy. Qaita keşırım bergen, jüregıne meiırım ūialaǧan äielıne keibır erkekterdıŋ qol köteruı tyiyluy mümkın».
Tūrmystaǧy zorlyq-zombylyqtyŋ qalai aldyn aluǧa bolady? Mamandar būǧan otbasyndaǧy bala tärbiesı men balaǧa degen ata-ananyŋ meiırım şuaǧynyŋ mänı men maŋyzy orasan dep otyr.
Osyndai önegelı, tälımdı ortada, berekelı, mereilı otbasynda ösıp, jetılgen, qalyptasqan azamattyŋ äielge qol köterıp, bala-şaǧasyn tırı jetım etuı äste mümkın emes.
