Ūltty sılkındırgen sät edı

Täuelsız el boludyŋ joly san qily. Qazaq üşın azattyq – ata-babaŋnan miras bolyp qalǧan, kındık qanyŋ tamǧan atameken, ata jūrtyŋnyŋ amandyǧy. El qorǧau – jer qorǧau. Täuelsızdıgımızdıŋ kök bairaǧynyŋ jelbıregenıne de, mıne, 30 jyl. Örkeniettı elderdıŋ köşıne ılıgıp, damyǧan memlekettermen terezemızdı teŋ etemız dep ūmtylyp jatqanymyz da negızsız emes. Bügıngıdei künderımız üşın talai ǧasyrlar boiy ata-babalarymyz qandy jolǧa täuekel etıp basyn tıktı. Sondyqtan da bügıngını keşegınıŋ jalǧasy, ötkennıŋ saldary bolaşaqtyŋ sebepşısı dep bılgen jön. Ömır dialektikasyna jügınsek, ǧaiyptan paida bolatyn eşteŋe joq: keşegı men bügıngı, bügıngı men erteŋgı – bärı de bır-bırımen tabiǧi da, tarihi tūrǧydan da bailanysty.

Tarihymyzda täuelsızdık üşın qan tögılgen ūlt-azattyq qozǧalystar men köterılıster bır-ekı kündık ıs-äreket emes, halyqtyŋ köp jyldar boiy ışınde jürgen ūly arman – täuelsız el boludyŋ ūmtylysy.

Tarihqa qiianat jürmeidı. Halqymyzdyŋ bostandyǧy, elımızdıŋ täuelsızdıgı üşın şybyn janyn şüberekke tüiıp, halqym, ūltym dep otqa tüsken bozdaqtar – ūltymyzdyŋ maqtanyşy, ar-ojdany, bügınnıŋ ainasy.

Kez kelgen halyqtyŋ maŋyzdy eskertkışı – onyŋ tarihy. Al 1456 jyly Qazaq Ordasynyŋ qūrylǧanynan bügınge deiıngı aralyqtaǧy tarihymyzdyŋ aqtaŋdaq qalǧan jerlerın anyqtap, onyŋ aq-qarasyn aiyru – bızdıŋ mındetımız. Şyndap kelgende, 1991 jyly täuelsızdıktı asa ülken şyǧynsyz jariialauymyzdyŋ tüp tamyrynda 1721-1757, 1837-1846, 1916, 1979, 1986 jäne basqa jyldardaǧy ūlt-azattyq qozǧalystar, köterılıster jatyr. Jalpaq jūrttyŋ müddesı üşın şyndyq pen qaterdıŋ betıne qaimyqpai tura qarap, dūrysyn, aǧyn aitpasaq, kerenau kemşılıkterge kezdese beremız. Ūlttyq zeiınnıŋ küş-quatyn küşeitu de, jaŋa qazaq tärbieleu de, elımızdıŋ bolaşaǧy üşın paryqty paiym, parasatty pıkır aitu da kümänǧa ainalady.

Osyndai ūmytylyp bara jatqan aqtaŋdaqtyŋ bırı – 1979 jylǧy mausym aiynda bolǧan qazaq jastarynyŋ nemıs avtonomiiasynyŋ aşyluyna qarsy köterılısı.

Keŋes ökımetı Qazaqstannyŋ bes oblysynan qūrylǧan tyŋ ölkesın Reseige qosa almaǧanmen, mūndai sūrqiia oilarynan älı de aryla qoimady. Qazaq jerınıŋ tūtastyǧyn būzyp, bolaşaqta federativtık qūrylym jasau üşın nemıs avtonomiiasyn aşpaqqa şeşım qabyldady. Būl sūrqiia saiasat ıske assa, ūiǧyr avtonomiia­syn qūru, oŋtüstıktegı maqtaly audandardy Özbekstanǧa qosu oŋaiǧa tüser edı.

Aştyqqa da, joqqa da köngen qazaq halqy sonau baǧzy zamannan berı naizanyŋ ūşymen, bılektıŋ küşımen qorǧalyp, ata-babadan mūra bolyp kele jatqan jer-­anasyna auyz salǧanǧa şydap tūra almady. Köp zūlymdyq, köp qorlyqtan myna zorlyq ūlt ışıne tas şemendei qatyp, el jüregın yza kernedı. Onsyz da ūlttyq qūndylyqtaryn joǧaltyp, qoǧamynyŋ qaimaǧy sylynyp, ruhy būzylyp, orny tolmai otyrǧan el bırden köterıldı. Äsırese student jastar küreske belsene aralasty.

Qazaq jerınen nemıs avtonomiiasyn aşu jönınde Ortalyq Komitettıŋ jasyryn qaulysy 1979 jyldyŋ 31 mamyr künı şyqty. Jalpy Keŋes Odaǧynda 1979 jylǧy sanaq boiynşa 2,5 million nemıs ūlty boldy. Onyŋ 900 myŋnan astamy Qazaqstanda şoǧyrlandy.

Ol kezde qazaqtardyŋ jalpy sanynyŋ 6 million ekenın, nemıs avtonomiiasy aşylatyn jerlerde tyŋ igeruden keiın özgergen ara salmaqtyŋ kesırınen 20 paiyz ǧana bolǧanyn eskersek, ūlt bolaşaǧynyŋ qiyndaityny sözsız edı. Qazaqstan basşylyǧy qaulyny oryndauǧa şūǧyl kırıstı. Nemıs oblysyn ūiymdastyru komissiiasynyŋ töraǧasy bolyp Qazaqstan kompartiiasynyŋ ekınşı hatşysy Korkin sailandy. Būl şeneunık 1959 jyly Temırtau köterılısı kezınde qatygezdıkpen közge tüsken «Metallurgstroi» tresınıŋ bastyǧy bolatyn. Nemıs avtonomiialyq oblysyn aşu jönınde qazaq halqynyŋ pıkırımen eşkım sanasqan joq. Ol jönınde qūpiia qaulymen Ortalyq Komitettıŋ müşelerı ǧana aldyn ala tanysty. 15 mausymǧa deiın Korkin Qazaqstandaǧy barlyq ministrlık basşylarymen Ereimentau qalasynda bolyp, qūrylys jürgızu, äkımşılıkterdı ornalas­tyru jūmysyn bastap ta kettı. 1979 jyly 15 mausymda D.Qonaev Mäskeuge nemıs avtonomiiasynyŋ şekarasy jäne basşy kadrlary jönınde Qazaqstan kompartiia­synyŋ ūsynysyn joldady. Ata-babasynan qalǧan qasiettı jerınen aiyrylatynyn estıgen jastar 16 mausymda Selinograd qalasynda ereuılge şyqty. Olar Selinograd, Kökşetau, Qaraǧandy, Pavlodar oblystarynyŋ jerı esebınen aşylatyn nemıs avtonomiiasynyŋ qūryluyna qarsy boldy. Bögenbai batyrdyŋ qystauy – Ereimentau qalasynyŋ Asselborn ataluyna jol bergısı kelmedı. Qazaq jastary «Menıŋ elım», «Menıŋ jerım», «Menıŋ Qazaqstanym», ­«Ata-baba jerın bölgızbeimız, eşkımge bermeimız» dep jappai köterıldı. Bilıktıŋ qorqytqan öktem sözı de, milisiianyŋ şoqpar taiaǧy da jastardy toqtata almady.

Elınıŋ amandyǧy, jerınıŋ bütındıgı üşın qazaqtyŋ ūl-qyzdary eşteŋeden qaitpady. Jıgerlendı, ūlty üşın otqa tüsuge daiyn ekenın körsetıp, köşege şyqty. Äsırese, qarşadai qazaqtyŋ jas qyzdary qaitpas qaisarlyqtyŋ, közsız erlıktıŋ ülgısın körsettı. Qazaq qyzdary qaşanda qanyna tartpai tūrmaidy. Olar batyr analarynyŋ ömırlerınıŋ jalǧasy ekenın tanytty.

Selinograd qalasyndaǧy oblystyq partiia komitetınıŋ aldyndaǧy alaŋǧa myŋdaǧan qazaq jastary jinalyp: «Qazaqstan bırtūtas», «Qazaq jerınen nemıs avtonomiiasy aşylmasyn» dep ūrandady.

Oblys basşylary, Mäskeu men Almatydan kelgen jauapty qyzmetkerler tūrǧan mınbege kezek-kezegımen baryp qazaq, orys tılderınde özderınıŋ qarsylyqtaryn aşyq aitty. Jan-jaqty qorşaǧan milisiia, KGB qyzmetkerlerınen taisalǧan eşkım joq. Äsırese Ereimentau audanynyŋ tumasy, student Altynşaş Beisembaevanyŋ sözı jastardy ruhtandyryp jıberdı. Ol sözınıŋ soŋynda Otanyna, elıne degen süiıspenşılıgın bylai bıldırdı: «Ereimentau – qasiettı, kielı ölke. Būl jer üşın bızdıŋ Bögenbai batyr bastaǧan ata-baba­larymyz qan tögıp, jaularymyzdan qorǧady. Qazaq halqy tırı tūrǧanda būl jerdı eşkım de ala almaidy. Qasyq qanymyz qalǧanşa soǧysamyz. El üşın, jer üşın jan pida. Nege bızdıŋ ökımet nemıs ūltyna tarihi otanyna ketuge rūqsat bermeidı? Äitpese būryn tūrǧan Edıl boiyndaǧy memlekettık qūrylymyn qaita ornyna keltırıp aşsyn. Qazaq jerınen nemıs avtonomiiasynyŋ qūryluy jönınde Jarlyq şyqqan künı osy alaŋǧa kelıp, üstıme janarmai qūiyp, özımdı örteimın. Kındık qanym tamǧan tuǧan jerımnen aiyrylǧanşa ölgenım artyq. Menıŋ janym – tuǧan jerımnıŋ sadaǧasy».

Altynşaştyŋ sözderı alaŋ­daǧy jastardyŋ ruhyn janyp jıberdı. «Qazaq jerın böluge jol bermeimız», «Bölınbegen, bırtūtas Qazaqstan jasasyn», «Jalpyhalyqtyq referendumdy talap etemız» degen ūrandar Lenin alaŋyn jaŋǧyrtyp jıberdı. Jastardyŋ boiyndaǧy namys pen örlık qainap, ruhtarynyŋ tūǧyry biıktei tüstı. Ūrandar qazaqşa änderge ūlasyp tūrdy. Qala Selinograd bolǧaly qazaq änderı Lenin alaŋynda alǧaş ret oryndaldy.

Jıgerlengen jastar eşteŋeden taisalmai, kökeiındegısın aitty. Işterındegı ökımettıŋ saiasatyna qarsy jinalǧan kelıspeuşılıkterın syrtqa şyǧarady. Ädıldık ızdedı, tyŋdasa dedı. Beibıt şeru tek ortalyq Lenin alaŋynda ǧana emes, Beibıtşılık, Jeŋıs daŋǧyldary boiynda, temırjol vokzalynyŋ qasynda da öttı. Jazuşy-jurnalist Amantai Käkennıŋ zertteuınşe, bırınşı künnıŋ özınde Lenin alaŋyna bes myŋnan asa qazaq jastary jinalǧan. Kompartiianyŋ tyŋ igeru otarşylyq saiasatynyŋ kesırınen nebärı jiyrma paiyz qūrap, azşylyqta otyrǧan soltüstık oblystardaǧy qazaq ūlty üşın bes myŋnan asa jastardyŋ bır mezgılde ereuılge şyǧuy közsız erlık edı. Ereuıldıŋ negızın qaladaǧy tört institut, jiyrma şaqty tehnikumnyŋ studentterımen bırge Selinselmaş, Qazselmaş, gaz apparattaryn jasau zauytynyŋ jastary qūrady. Ereuıl 18-19 mausym künderı Kökşetau, Qaraǧandy, Pavlodar qalalarynda jalǧasyp, keŋ etek aldy. El dürlıktı. Qazaqtyŋ juas­tyǧyn, aq köŋıl aşyqtyǧyn paidalanǧan ökımet kommunistık moraldı ornyqtyryp, oiyna kelgenın ıstep baǧyp edı. Bıraq aqqan suǧa da toqtau bar, şydamnyŋ da şegı baryn eskermegen bilık halyqtyŋ qarsylyǧyna tap boldy.

Ereuılşıler ötkennıŋ olqy­lyǧyn, jıbergen yza-kegın qaitarǧylary keldı. Qazaqtyŋ jer tūtastyǧy üşın ömır tarazysyna baryn salyp, halqyna adal qyzmet etken basşylar eske alyndy. Şymkent oblysynyŋ eŋ qūnarly üş audanynyŋ Özbekstanǧa belden basylyp berılgenı ūmytylmaǧan. Almaty oblysynan ūiǧyr avtonomiiasyn aşpaq niettı ıske asyru üşın Iýsupovtyŋ kompartiianyŋ bırınşı hatşysy qoiylǧany da aityldy. Äsırese tyŋ ölkesı aşylyp, Resei Federasiiasyna Qazaqstannyŋ bes oblysyn qos­paqşy bolǧan Hruşevke qarsy şy­ǧyp, quǧyndalǧan Täşenevke ri­­za­şylyqtaryn bıldırıp, eske aldy.

Nemıs avtonomiiasyna qarsy köterılıs qandai qaiǧy-qasıret, ruhani küizelısterdı bastan keşırsek te, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy, ūstanym men tūtastyǧymyzdy saqtai alatyndyǧymyzdy körsetıp berdı. Ūlt bolyp ūiyp, jūdyryqtai jūmylsaq almaityn qamalymyz, oryndalmaityn armanymyzdyŋ joq ekenın däleldei tüstı.

Aqmola-Ereimen köterılısı «damyǧan sosializm» kezındegı kompartiianyŋ şeşımıne qarsy şyqqan būryn-soŋdy bolyp körmegen tarihi oqiǧa boldy. Al tarihtaǧy osyndai köterılıster ūlttyq ideianyŋ sarqylmas qainar közı ekenı belgılı. Ūlttyq ideia – tarihi qajettılıkten qoǧamdyq bolmys bolyp qalyptasatyn qūdırettı küş. Köterılıs barysynda ūlttyq ruh küşeie tüstı.

Būqara halyqtyŋ aşu-yzasynan qaimyqqan kommunistık bilık qazaq jerınen nemıs avtonomiiasyn qūru äreketınen bas tartuǧa mäjbür boldy. Kommunistık ideologiia jeŋılıs tauyp, keŋes ökımetınıŋ masqarasy şyqty. L.Brejnevtıŋ Germaniia kanslerı V.Brandtqa nemıs avtonomiiasyn aşuǧa bergen uädesı oryndalmai qaldy. Nemıs avtonomiiasyn aşu keŋes ökımetı üşın Batystyŋ damyǧan memleketterımen tıl tabysyp, ekonomikany qūldyratpau üşın nesie aludyŋ soŋǧy mümkınşılıgı bolatyn. Būl mümkınşılıktı qazaq jastarynyŋ köterılısı qūrdymǧa jıberdı. «Qyrǧi-qabaq» soǧysy şielene tüstı. Elde ekonomikalyq, saiasi daǧdarys etek ala bastady. Batys memleketterı bırıgıp, Keŋes Odaǧynyŋ Auǧanstanǧa äsker engızgenın syltauratyp, ekonomikalyq sanksiialar jariialady. 1980 jylǧy Mäskeude ötetın Olimpiada oiyndaryna qatysudan bas tartty. Teketıres küşeidı.

Jastardyŋ köterılısı älemdı dırıldetıp tūrǧan keŋes ökımetıne, barlyq sosialistık jüiege qarsy şara boldy. Olar ädıldıktı aityp, elın, jerın qorǧaǧany üşın quǧyndaldy. Tanauy iıs sezgış qyzyl imperiianyŋ qasaphanasynyŋ qara qazanyna tüstı. Quǧyn-sürgınnen aman qalǧany azdai, oqudan şyǧarylyp, jūmystan bosatyldy. Türlı syltau tauyp, qylmysty ıster qozǧady.

Al jastardyŋ köterılıske bırden şyǧuyna, küştı ruhani daiyn­dyqpen keluıne «Jas tūlpar» qozǧalysynyŋ äserı zor boldy. Ötken ǧasyrdyŋ 60-70-jyldary «Jas tūlpar» qozǧalysynyŋ yqpalymen respublikamyzdyŋ barlyq aimaǧynda jasyryn ūiymdar qūrylyp, täuelsızdık üşın küreskenın bılemız. Olar öz şama-şaryqtaryna qarai ūlt-azattyq köterılıske aralasty. Qūrby-qūrdastarynyŋ oi-örıs­terın keŋeitıp, ūlttyq zeiınnıŋ ­küş-quatyn küşeittı. Qaraǧandyda «Jas qazaq», Qostanaida «Jas tülek», Öskemende «Taişūbar», Gurevte «Ūşqyn», Pavlodarda «Jas ūlan», Selinogradta «Tyŋ tūlpar», «Oian, qazaq», Şymkentte «Adyr qasqyrlary», Almatyda «Saryarqa» ūiymdarynyŋ bolǧany – sonyŋ aiǧaǧy. «Jas tūlpar» qozǧalysy – tarihymyzdaǧy azattyq üşın küresımızdıŋ ülken bır belesı. Ol nemıs avtonomiiasynyŋ qūryluyna jol bermei, ūltymyzdyŋ namysyn janǧan jastarǧa da ruhani azyq bola aldy.

Bız tarihi oqiǧalardy saraptaǧanda äleumettık-ekonomikalyq mäselelerge köp köŋıl bölemız. Qozǧalys, köterılısterdıŋ boluyn tūrmys, äl-äuqat deŋgeiımen ölşep-taldaimyz. Būl – şektelu, bırjaqtylyq. Dūrysynda, būqara halyqtyŋ jappai boi köteruınıŋ astarynda tarihi-dästürlı ūstanym bar. Ol – ūlttyq qūndylyqtarymyzdy, bıregeilıgımızdı saqtaudan şyǧatyn qaǧida.

Jastardyŋ ūltyna degen süiıspen­şılıkterı qoǧamdyq sanaǧa da serpılıs tudyrdy. Olar özderınıŋ ösu deŋgeiı, mädeni biıktıgıne sai zamany arqalatqan jüktı mejelı jerıne jetkıze aldy.

Sol 1979 jylǧy Aqmola-Ereimen köterılısınıŋ jetı jyldan keiın Jeltoqsan köterılısıne ūlasuy – zaŋdy qūbylys. 1986 jylǧy 16-18 jeltoqsan künderındegı L.Brejnev alaŋyndaǧy köterılıs 20-22 jeltoqsan künderı Selinograd, Kökşetau, Qaraǧandy, Pavlodar qalalarynda jalǧasuynda da tarihi sabaqtastyq bar. Ekı köterılıste ūqsastyq köp. Eŋ bastysy – ūlttyq ruhtyŋ oianu körınısınıŋ ūqsastyǧy. Ekınşıden, bır künde halyqtyŋ jüregınıŋ tükpırındegı armanyn ūranǧa ainaldyra alulary. Üşınşıden, bır tünde ūrandar, ünparaqtar daiyndap ülgerıp, köpşılık jūrttyŋ köterıluı. Törtınşı ūqsastyq – tärtıp būzuǧa jol bermei, beibıt şeru ötkızulerı.

Nemıs avtonomiiasyna qarsy köterılısten keiın qazaq halqy özgerdı. Ūlttyq qūndylyqtar qadırlene bastady. Sosialistık ideologiiaǧa kümänmen qarau ädetke ainaldy. Eŋ bastysy ūltynyŋ keleşektegı damu baǧyty men tanymdyq ruhyn qūrmet tūtuǧa ūmtylystar jasaldy. Ūltşyldyq, eljandylyq sezımderı küşeiıp, ūlttyq sana boi köterdı.

Jalpy örşıl ruhtan ölmes erlık tuady. Qazaqty qazaq qylǧan Jeltoqsan köterılısı kenetten stihiialy tuǧan ıs-äreket emes. Būl köterılıske halyq ıştei, ruhani daiyn boldy. Äsırese jastar köterılıske şyǧyp aibar körsetse, bilıktıŋ qaimyǧatynyna 1979 jylǧy Selinograd-Ereimentau köterılısınen körıp ruhtandy. Bırıktı. Jetı jyldyŋ ışınde qazaq jastarynyŋ bolmysy tübegeilı özgerdı. Ūlttyŋ bolmys-bıtımın körsetetın patriot­tyq sezım, ruhani özek küştı qarqynmen qalyptasa bastady. Qazaq jastary 1986 jyly Otany, ūltynyŋ bolaşaǧy üşın jan aiaspas küreske daiyn boldy. Jeltoqsan bolmasa, basqa köterılıs boluşy edı. Öitkenı olar täuelsız elde ömır sürgende ǧana damitynyna, öse alatynyna köz jetkızdı. Söitıp, qazaq jastary keŋes ökımetınıŋ qūlauyna ǧana emes, adamzattyŋ «qyzyl ındetten» qūtylyp, örkeniet köşıne alaŋsyz köşuıne septıgın tigızdı.

Halyqtyŋ auzyn qūlyptap, oiyn kögendep, erkın şıderlep ūstaǧan totalitarlyq kommunistık rejimge alǧaşqy soqqy berıp, negızın şaiqaltqan da osy Qazaqstandaǧy köterılıster. Bız tarihymyzǧa sol jastardyŋ közqarasy, ıs-äreketımen qarasaq qatelespeimız. Būdan bügın ǧana emes, bolaşaqta da adaldyqtyŋ, patriottylyqtyŋ, tazalyqtyŋ, ziialylyqtyŋ qū­iyndysy retınde qarastyryp, ülgı alarymyz sözsız.

Bolaşaqta qazaq bolu, qazaqşa söileu, qazaqtyŋ än-jyryn aitu, qazaqşa jön-joralǧy ötkızu äleumettık märtebe bolsyn desek, Aqmola-Ereimen köterılısıne tarihtan alatyn öz ornyn körsetıp, baǧalauymyz kerek.

Adam ötkenge qarap ösedı, bügıngıge qarap boi tüzeidı, bolaşaqty boljap kün keşedı. Şyndyqty, azamattyq qasiettı qadırlei bılu, ömırdıŋ körsetıp kele jatqanyndai, jeke adamnyŋ taǧdyryna ǧana emes, bükıl ūlttyŋ ruhani damuyna, adamgerşılık pen parasattyŋ saltanat qūruyna tıkelei qatysty.

Jastar nemıs avtonomiiasynyŋ qūryluyna qarsy köterılıs barysynda ūlttyq oi-sanamyzdy oiatyp, memlekettık deŋgeide oilauymyzǧa yqpal jasady.

Ūly ıster, ülken betbūrys­tar, eldıŋ täuelsızdıgı eşqaşan eşkımge oŋai tüsken emes. Kündelıktı tırlık, qiynşylyq, pendeşılık bır bölek te, ūrpaqtyŋ erteŋın talai ǧasyrǧa joramaldap, oǧan dūrys baǧyt beru, soǧan negız salu mülde basqa. Oǧan ottan ystyq Otanǧa degen süiıspenşılıkpen bırge jan aiamas küres, küştı ūlttyq ruh kerek.

Öz ūltynyŋ keşegı tarihyn bılmegen, bolaşaǧyn oilamaǧan adamnyŋ qoǧamnan därejelı oryn aluy kümändı. Keşegısın joǧaltqan keleşegıne nesımen barmaq?! Ötkenın mansūq körse, örkenı neden öspek?!

Bız bügın ūlttyq zeiınnıŋ küş-quatyn küşeitpesek, jas ūrpaqty otanşyldyqqa tärbie­lemesek, elımızdıŋ bolaşaǧy kümändı, būldyr bolary sözsız.

Qazaq qaşanda batyr babalaryn töbesıne köterıp pır tūtyp, ūrpaǧyn sol ruhta tärbie­legen. Sondyqtan ūlt, halyq, örkeniettı el bolamyz desek, älemdı qairan qaldyrǧan qazaq jastarynyŋ öjettıgı, namysqoilyǧy täuelsız elımızde eleusız qalmauy kerek.

Qazaq jerınen nemıs avtonomiiasyn aşuǧa jol bermegen qaharmandarǧa köterılıs bolǧan keşegı Selinograd – bügıngı Nūr-Sūltan qalasynda eskertkış ornatylsa, būl tarihqa taǧylym bolar edı.

Ämırjan ÄLPEIISOV,

L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory