TÄUELSIZ QAZAQ ELI KÄSIBİ ŞYŊDALUYMA JOL AŞTY

Belgılı opera änşısı, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, soprano dauysty Maira Mūhamedqyzyn bılmeitın jan kemde-kem. Ol – Parijdegı ataqty «Grand-Opera» teatrynda Qazaqstannyŋ atynan öner körsetken tūŋǧyş ärı äzırge jalǧyz qazaq. Juyrda «Astana Opera» teatrynyŋ jetekşı solisı, Qazaqstan ǧana emes, Europa elderınıŋ sahnasyn abyroimen baǧyndyryp jürgen öner saŋlaǧymen jüzdesudıŋ sätı tüsken edı.

– Biyl – el Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyq mereitoiy. Elımız egemendık alǧannan keiın şartarapqa şaşylǧan talai qandasymyz atamekenıne oraldy. Solardyŋ bırı – özıŋızsız. Atajūrtqa alǧaş oralǧan kezıŋızdegı äserıŋız jönınde aityp berseŋız?
– Men elge alǧaş ret 1991 jyldyŋ qys aiynda keldım. Äu basta qonaq retınde kelgen edık. Ataqonysymyzǧa taban tırep, alysta jatqan aǧa­iyndarymyzdy körıp qai­taiyq dep kelgenımızben, negızgı tüpkı maqsatymyz atamekenge bırjolata köşıp kelu bolatyn. Alaida oǧan mümkındık bolmady. Keŋes odaǧy qūramynan älı şyǧa qoimaǧan bız öte qiyn uaqytqa tap bolyppyz. Zaman qiyn, dükender bos, halyqta aqşa joq, eldıŋ tırşılıgı auyr boldy. Qytaidan berı şyǧarda küieuımız ekeuımız naǧyz qazaqtyŋ ortasyna baramyz dep quanyp edık. Ökınışke qarai, olai bolmady. Orystyŋ yqpaly men tılınıŋ däurenı jürıp tūr. Basynda, ärine, qiyn tidı. Avtobusta tūryp qazaqşa jön sūrasaŋ: «Qaşannan berı qazaq bola qaldyŋ?!» dep ūrys­qandardy da kördık. Qasa­qana orysşa söilep tūryp alatyn qandastarymyz da köŋılımızdı jabyrqatqany ras.
Onyŋ üstıne Almatydaǧy Qazaqtar qauymdastyǧynyŋ ökılderı de: «Qalǧanda ne ıstei­sıŋder? Künı erteŋ ne bolaryn özımız de bılmeimız. Jaǧdai aumaly-tökpelı bolyp tūr. Eşkım eşteŋege kepıldık bere almaidy. Odaqtan memleketter şyǧyp jatyr. Eldıŋ jalǧyz-aq armany – täuelsız el bolu. Bıraq oǧan saiasi jaǧdai mümkındık bere me, bermei me, eşkım aita almaidy. Tek tynyştyq bolsyn, esterıŋ barynda elderıŋdı tauyp alyŋdar!» dep keŋes berdı. Iаǧni, tūraqtap qaludyŋ retı kelmedı. Vizanyŋ uaqyty bıtkenşe el araladyq. Tuysqandarǧa qydyrdyq. Tūŋ­ǧyş ret qazaq dalasyndaǧy Nauryz toiyna qatystyq. Toi barysynda televiziialyq tüsırılım boldy. Sol jerde alǧaş ret Roza Rymbaevanyŋ «Nau­ryz» änın estıdım. Ülken äser aldym. Alaida atajūrtqa degen saǧy­nyşymyz ben mau­qymyzdy basyp ülgermedık.
Üş ailyq vizanyŋ uaqyty bıtıp amalsyz qaityp kettık. Sol ketkennen 1994 jyly bır-aq keldık.
– «Qazaqstan täuelsız el boldy» degen habardy qalai qabyldadyŋyz? Kımnen estıdıŋız?
– Älı esımde, synybymyzda älem kartasy ılınıp tūratyn. Kartadaǧy «Qazaqstan» degen ataudy körıp: «Myna jerde qazaqtar tūrady. Qazaqtardyŋ Otany ne degen ülken el, qydyryp barar ma edı?» dep armandaityn edım. Keiın es bıle kele būl arman «şırkın-ai, qandastarymyzǧa qaşan barar ekenmın, qaşan qūmarymyz qanǧanşa öz tılımızde söileser ekenbız!» degen aŋsauǧa ainaldy. Tūratyn elımız özgenıŋ elı bolǧan soŋ, ainalanyŋ bärı qytaişa söileidı. Onyŋ üstıne ülkender jaǧy bastary qosylsa boldy, ol jerdegı airandai ūiyǧan qazaqtar men olardyŋ berekelı tırlıgın jyr qylyp aityp, tuǧan jerge degen saǧynyşymyzdy odan saiyn eselep tastaidy. Negızı, bızdıŋ atajūrtymyz – Semei öŋırı. Babalarymyz sol öŋırden auǧan eken. «Ana jerde, myna öŋırde tuysqandarymyz tūrady, tübınde bırımız qalmai ata-jūrtymyzǧa köşemız» dep jaqyndarymyz da ünemı aityp jüretın. Uaqyt syrǧyp öte berdı. Saǧynyşymyz da basylmady. Kerısınşe, atajūrtqa degen qūmarlyq kün sanap arta tüstı.
Söitıp jürgende «Qazaqstan täuelsız el boldy» degen aq­joltai habar jettı. Kıtap­hanada otyrǧan edım, bır qytai kelıp aitty: «Ei, qazaq, elıŋ Täuelsızdık alypty. Qūttyq­taimyn!» dep. Quanyştan jüregım tolqyp kettı. Men ǧana emes, būl jaŋalyq Qytaidaǧy küllı qazaq balasy üşın mereke, ülken quanyş boldy. Ülkender közderıne jas alyp, jylap, aǧaiyn-jūrt toi jasap, bır-bırın qūttyqtap jatty. Qysqasy, Qazaqstannyŋ Täuelsızdık aluy Qytaidaǧy qalyŋ qazaq üşın ülken quanyş boldy.
Aqjoltai süiınşı habardan keiın maǧan «qalai da ketu kerek!» degen oi keldı. Qytailar da sezdı-au deimın, ketırmeudıŋ bar amalyn jasap baqty. Qoimai jürıp, 1994 jyly kelıp, qalyp qoidym. Qytaidan zaŋsyz ketıp, qaityp barmai qoidym. Zaŋ boiynşa, üş ailyq vizamen kettım. Qytai Ükımetı menı Chaikovskii atyndaǧy halyqaralyq konkursqa daiyndyqqa jıberıp jatyrmyz dep oilady. Men Qazaqstanǧa baryp, orys ūsta­zymmen bırge daiyndalamyn dep kettım.
– Şu bolmady ma artynan?
– Joq, şu bolmady. Menı dereu azamattyqtan şyǧaryp tastady.
– Täuelsızdık sızge nesımen qymbat? Nemen maqtanasyz. Täuelsızdık sızge ne berdı?
– Täuelsız Qazaq elı menıŋ qanatymdy qataitty. Käsıbi deŋgeide şyŋdaluyma, älemdık sahnalardy baǧyndyruyma jol aşty. Öz käsıbi salamda aitylmaǧan operalar men oryn­dalmaǧan şyǧarmalardy oryndauǧa mümkındık berdı. Nebır myqtylarmen üzeŋgı qa­ǧystyryp, köptegen memleket basşylarynyŋ aldynda abyroimen öner körsettım. Konsertter berdım. Qazaq tarihynda bolmaǧan Chaikovskii atyndaǧy älemdık deŋgeidegı konkursqa qatysyp, qazaq tarihyndaǧy tūŋǧyş diplomant atandym. Menen būryn belgılı skripkaşy, Memlekettık syilyqtyŋ iegerı Aiman Mūsaqojaeva qatysyp, laureat atanǧan bolatyn. Parijdegı ataqty «Grand-Operada» Qazaqstannyŋ atynan öner körsetken tūŋǧyş ärı äzırge jalǧyz opera änşısı bolu baqyty būiyrdy. Opera, än arqyly qazaqtyŋ atyn därıp­teuıme mümkındık aldym.
Elbasynyŋ qasynda jüru baqyty būiyrdy. Bırneşe ret halyqaralyq deŋgeidegı şeşuşı tarihi sätterde qasynda boldym. Prezidenttıŋ tıkelei şaqyrtuymen «Astana Opera» teatryna ornalastym. Sol jerde menıŋ ekınşı tynysym aşyldy. «Astana Opera» teatryna alǧaşqylardyŋ bırı bolyp keluım kerek edı. Bıraq keibır azamattardyŋ kesırınen uaqytynda kele almadym. Tek Memleket basşysy Nūrsūltan Äbışūlynyŋ şaqyrtuynyŋ arqasynda ǧana Astanaǧa jol aşyldy. Qazırgı taŋda «Astana Opera» teatrynda jetekşı änşımın. Teatrymyz öte jas.
Üş jyl boldy. Repertuary jylyna ekı-üş qoiylymmen tolyǧyp jatyr.
Eŋ bastysy, elım maǧan bos­tan­dyq syilady. Ömır boiy aŋ­sap kelgen Otanyma kelıp, janym tynyştyq tapty. Elımızde bereke bar. Ūlan baitaq jerımız ben airandai ūiyǧan halqymyz bar. Men osymen maqtanamyn. Özge halyqtar toqymdai jer üşın qan tögıp, soǧysyp jatyr. Köbısı Otansyz bosyp jür. Men osyndai elımnıŋ baryna quanamyn, täube etemın.
– Elımızdegı önerge qoldauǧa köŋılıŋız tola ma? Älemdık deŋgeidegı sahnalarda jürıp nenı aŋǧardyŋyz? Ol jaqtaǧy qoldau men būl jaqtaǧy önerge degen közqarastyŋ aiyrmaşylyǧy nede?
– Köpke topyraq şaşuǧa bolmaidy. Degenmen, «qarnyŋ aşatyn» jaittar köp. Elımızde nebır talanttar tasada qalyp qoiyp jatyr. Äkesı, kökesı barlar ozǧan zaman bolyp tūr. Iаǧni, darynsyzdardyŋ zamany tuyp tūr deuge bolady. Bärı bır ǧana qoŋyraumen şeşılıp jatady. Şetelde talant bırden moiyn­dalady. Adal eŋbek etkender ozady. Bızde osy jetpeidı. Mūndai jaittar öz basymnan da öttı. Talai taiaq jedım. Būl öner ǧana emes, barlyq saladaǧy dert bolyp otyr.
Būl – keŋestık dästürden qalǧan bır sarqynşaq. Ol kezde aty men ataǧy bar änşıler ǧana ülken sahnaǧa şyǧatyn. Basqalarǧa jol bolmaityn. Men osy ürdıstı būzyp, talant arqyly da top jaruǧa bolatynyn däleldedım. Qazır jastarǧa mümkındık öte köp. «Bara ǧoi, qatysa qoi!» deitın jer de, baiqau da köp qazır. Bızde kezınde ondai mümkındık bomady. Bırlı-jarym halyqaralyq baiqaularǧa ataǧy barlar ǧana qatysty. Rasy kerek, ol kezeŋde jeŋıs emes, qatysu märtebe sanaldy. Menı köp jerde sahnaǧa şyǧarmai, alyp qalatyn. Sondaǧy bar aitatyndary – «ataǧyŋ joq» degen syltau. Ülken sahnada jürıp, tek ekı jyldan keiın ǧana basty röl aldym. Onyŋ özınde oryndauşy auyryp qalyp, amaldyŋ joǧynan berıldı. Ataqty «Traviata» rölı bolatyn. Eşteŋege qaraǧan joqpyn. Abyroimen oryndap şyqtym. Sosyn baryp moiyndaldym. Bolaşaǧyma senım bıldırıp, aqyryndap sahnaǧa şyǧara bastady.
Bıraz jūrt menı Fransiiadaǧy «Grand-Opera» teatrynda kelısımşart negızınde ūzaq uaqyt öner körsetken alǧaşqy qazaq qyzy dep maqtap jatady.
Ol jerde de eş kömeksız, qol­dausyz jürdım. Myna künge oŋailyqpen jetkem joq. Adal eŋbek pen maŋdai terdıŋ arqa­synda jettım. Elımızge älemdık «Soros qory» kelmegende jaǧ­daiym ne bolar edı?! Bıraz konkursqa osy qordyŋ kömegınıŋ arqasynda bardym.
– Jaŋa bır sözıŋızde bırneşe ret halyqaralyq deŋgeidegı şeşuşı tarihi sätterde Elbasynyŋ qasynda boldym dep aityp qaldyŋyz. Tolyq­tai tar­qatyp aita ketseŋız…
– Bärı de önerdıŋ arqasy ǧoi, ekı ret Elbasynyŋ qabyldauynda boldym. Sondai qabyldaudyŋ bırınde Nūrsūltan Äbışūly: «Chaikovskii atyndaǧy älemdık deŋgeidegı konkursqa baryp qatys» dedı. Men «bara almaimyn» dedım. Öitkenı orysşa bılmeitın edım ärı Portu­galiiadaǧy jaǧdaidy aityp, qarjylyq mümkındıgımnıŋ joq­tyǧyn aittym. Sosyn: «İtaliianşa än aita alasyŋ ba?» dep sūrady. «İä» dedım. «Endeşe, daiyndal, būl baiqauǧa elıŋnıŋ namysy üşın barasyŋ. Uaiymdama, bärı jaqsy bolady!» dep qairap jıberdı. Abyroi bolǧanda, ol kısınıŋ ümıtın aqtap, diplomant atandym. Ülken konsertterden körınbei qalsam, «Maira qaida, nege körınbeidı?» dep ızdep jatady dep estimın. Būl men üşın, ärine, ülken baqyt.
Men elımızdıŋ taǧdyry şeşı­letın bırneşe maŋyzdy halyq­aralyq kezdesulerdıŋ bırne­şe­uınde Elbasynyŋ qasynda boldym. Alǧaş ret AQŞ-qa resmi saparynda erıp bardym. AQŞ-tyŋ sol kezdegı prezidentı Bill Klinton edı. Jol auyr ärı ūzaq uaqyt ūşyp barǧandyqtan, şarşap jettık. Onyŋ üstıne mūndai alpauyt elge alǧaş ret baryp tūrmyz. AQŞ jūrty synai qabyldaǧandai körındı. Sapar aiasynda 500 adamdyq zalda öner körsetuım kerek boldy. Sol kezde Elbasy aitty: «Maira, elımızdıŋ bolaşaǧy men ekı el arasyndaǧy bailanystyŋ nyǧaia tüsuı – menıŋ ǧana emes, senıŋ de moinyŋda. Ameri­kalyqtardy önermen täntı etuıŋ kerek. Zaldaǧy 500 adamdy aia­ǧynan tık tūrǧyzatyn bol. Jaq­sylap daiyndal!» dedı. Keş­kısın AQŞ prezidentı Klinton men Elbasymyz bas­taǧan 500 adamdyq delega­siia­nyŋ aldynda Bernştainnyŋ şyǧarmasyn oryndap şyqtym. Zal ornynan tık tūryp qol soqty. Erteŋınde Elbasy: «Ülken eŋbek sıŋırdıŋ» dep raqmetın aitty.
Sosyn elımızge Qytai elınıŋ bırınşı töraǧasy Szian Szemin resmi saparmen kelgen kezde de sol kezdegı Premer-ministr Ahmetjan Esımov arqyly arnaiy şaqyrtyp aldy. Qytaişa än aityp, Qytai töraǧasynyŋ qūrmetıne orai ūiymdastyrylǧan saltanatty keştı jürgızıp beruımdı sūrady. Qytaişa än aityp, keştı jür­gızdım. Qytailyq delegasiia öte jaqsy qabyldady. Bır kezde menı Nūrsūltan Äbışūly şa­qyrdy. Ekı prezidentıŋ ortasynda otyrmyn. Söz arasynda Qytai töraǧasy menen: «Neşe jyl boldy?» dep sūrady. Men: «Kelgelı neşe jyl boldy?» dep sūraǧan şyǧar dep oilap, «ekı jyl boldy» dep jatyrmyn. Söitsem, şeteldık töraǧa Elbasymyzǧa qarap: «Nūrsūltan Äbışūly, jastaryŋyz qandai keremet! Ekı jyldyŋ ışınde qytai tılın osyndai deŋgeide meŋgerıp alypty, Men Qytaida tusam da, älı künge deiın şanhai dialektısımen söileimın» dep maqtau aitty. Özım yŋǧai­syzdanyp keldım. Elbasy «ün­deme!» degendei işarat bıl­dırdı. Keşten soŋ Prezident qasyma kelıp: «Azamattyq alyp pe edıŋ?» dep sūrady. Men ekı jyldan berı barmaǧan jerım, aşpaǧan esıgım qalmaǧanyn, ala almai jürgenımdı aittym. Jaqynda alasyŋ dep, sol kezdegı Almaty qalasynyŋ äkımı Şalbai Qūlmaqanovqa tapsyrdy. Azamattyq aldym. Azamat­tyq­pen bırge, ekı bölmelı päter­dıŋ kıltın de tapsyrdy.
– Qytai töraǧasy sol boiy bılmei kettı me sızdıŋ Qytaidan kelgenıŋızdı?
– Artynşa qyzyq boldy. Būl 1994 jyly bolǧan oqiǧa edı. 1996 jyly ekınşı ret keldı. Sol kezde: «Äi, sen bızdıŋ qyz ekensıŋ ǧoi!» dep küldı. «Senı ekı el arasyndaǧy mädeni köpır dep bılemız. Bılımdı bız berdık, ūmytpa!» dep kettı.
– Önerge baulyp jatqan şäkırtterıŋız bar şyǧar?
– Bar. Biyl menı Qazaq ūlt­tyq öner universitetınıŋ rek­tory Aiman Mūsaqojaeva kon­servatoriiaǧa şaqyrdy. Sol jerde şäkırt daiyndap jatyrmyn. Üş bırdei soprano dauysty şäkırtım bar qolymda. Üşeuı de bırınşı kurs studentterı. Qolymnan kelgenşe önerdıŋ iırımın üiretıp jatyrmyn. Alaida bärı ainalyp kelıp aqşaǧa tıreledı eken. Balapandarymdy ülken sahnalarǧa alyp şyǧu qiyn bolyp tūr. Bügıngı taŋda Qazaqstandaǧy önerdıŋ jaiy da qiyn. Öner adamdaryn sonşama nege qadırsız qylyp qoiǧanyna taŋ qalamyn. Balalardy bes ja­synan bastap muzykaǧa baulimyz. On jyl boiy akademiialyq oquyn bıtıredı. Al jemısı mynau – jalaqysy nebärı 50-60, ärı ketse 80 myŋ teŋge. Amaldyŋ joqtyǧynan nebır myqty talanttar basqa salaǧa ketuge mäjbür.
Bır özgerıs bolsa, eŋ aldymen bızdı özgertedı. Osyndai jaittardyŋ saldarynan qarjy mäselesı ünemı qolbailau bolyp jatady. Sosyn amalsyz bärımız toiǧa şyǧamyz.
– Toiǧa jiı şyǧasyz ba?
– Jiı şyǧamyn. Şaqyrǧan jerden qalmaimyn. Barlyǧyn osy toidan tabamyz. Bolmasa qaidan tabamyz? Kiımge, klipke, änge – bärıne aqşa kerek.
– Öner adamdaryna salyq saluǧa qalai qaraisyz?
– Men qarsymyn. Tübegeilı qarsymyn. Ne üşın töleuımız kerek? Aldymen halyqtyŋ bai­lyǧyn milliondap jep jat­qandardy tūsap alsyn. Eşkım bızge sahnaǧa kietın kiım alyp bermeidı. Bır köilek tıktıru üşın kemınde 1000 dollar sūraidy. Änımızdı radioǧa, efirge beru üşın – bärıne aqşa kerek.
Konsert beru de qyp-qyzyl aqşa. Bır konsert beru üşın kemınde 300 myŋ dollar kerek. Ony qaidan alamyz? Ötken jyly Nauryz merekesı qarsaŋynda «Astana Operada» ülken konsert berdım. Körermen öte köp boldy. Tıpten esıktı syndyryp kete jazdady. Halyq öte jyly qarsy alyp, batasyn berdı. Alaida sol konsertım üşın bır tiyn da alǧan joqpyn. Sondyqtan soqyr tiyn da tölemeimın.
– Jaqynda «Qazaqtyŋ änşı qyzy Maira Mūhamedqyzy öz käsıbın aşty» degen sybys estıp edık. Būl qanşalyqty ras?
– Ol ras endı. Balalardyŋ brend kiımın qolǧa alyp jatyrmyn. Elımızde sapaly önım köp. Bıraq baǧasy öte qymbat. Qarapaiym jūrttyŋ qaltasy kötere bermeidı. Arzan ärı sapaly kiım öndırısın damytu köpten bergı armanym bolatyn. Sonyŋ retı endı ǧana kelıp jatyr. Bır ret podiumǧa şyqtyq. 20 şaqty kiım türın tanystyrdyq. Jūrt jaqsy qabyldady. Joba bas­tap jatqanymdy estıp-bılgen jūrt habarlasyp: «Ainalaiyn, Maira qyzym, baǧasy qanşa bolady? Arzan bolsyn. Halyqtyŋ qoly jetpei qalmasyn!» dep habarlasyp jatyr. Ärine, sapasyn jaqsy, baǧasyn qoljetımdı qyluǧa tyrysamyn. Bıraq elı­mızde şikızat mäselesı qiyn eken. Basynda «elımızde maqta köp, bırden döŋgeletıp alyp ketemız. Baǧasy arzan bolady» dep oilaǧanmyn. Söitsek, maqtamyz şetelge ketedı eken. Özımızde mata öndırmeidı. Amalsyz qajettı matalar men jıpterdı Türkiia, İtaliia, Qyrǧyz, Qytai sekıldı elderden aldyruǧa tyrysyp jatyrmyn. Būl baǧaǧa äser etedı. Bıraq şamam kelgenşe arzan qyluǧa tyrysamyn. Qūjattarymen jürmın. Bärı sättı bolyp jatsa, el Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧy qarsaŋynda halqyma syi jasasam degen oi bar.

Sūhbattasqan:
Bürkıt NŪRASYL