Aǧymdaǧy apta ortasynda Astana äkımdıgınıŋ qaulysy men qalalyq mäslihattyŋ şeşımımen elordada būǧan deiın sanmen belgılengen bırqatar köşelerge ataular berılıp, bırneşe köşenıŋ attary özgergenın, sonyŋ ışınde Eŋbekşıler köşesı jäne jobalyq atauy № 36 köşe bırıktırılıp, Älihan Bökeihan daŋǧyly atauyn alǧanyn süiınşılegenbız. QR Ūlttyq muzeiınde ötken Alaş kösemınıŋ 150 jyldyǧy men Qazaqstan Respublikasy Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧyna arnalǧan «Älihan Bökeihan: Alaş mūraty jäne Täuelsızdık qūndylyǧy» atty ǧylymi-täjıribelık konferensiia sonyŋ jalǧasy ıspettes boldy.
Astana qalasy äkımdıgınıŋ qoldauymen atauly şarany qalalyq Tılderdı damytu basqarmasy ūiymdastyrdy. Belgılı ǧalymdar, QR Parlamentınıŋ deputattary, ziialy qauym ökılderı, Älihan Bökeihan tuǧan topyraqtan bas qalaǧa arnaiy kelgen qonaqtar jinalǧan basqosudy qala äkımınıŋ orynbasary Ermek Amanşaev aşyp berdı.
– Biylǧy jyl bärımız üşın airyqşa maŋyzǧa ie. Osy jyly el Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧyn atap ötemız. Şyndyǧyna kelgende, elımızdıŋ damuy tūrǧysynan qaraǧanda, onyŋ är jyly ǧasyrǧa tatidy. Bügınderı bız bükıl älem tanyp, älemdık örkeniet moiyndaǧan aldyŋǧy qatarly jasampaz elge ainaldyq. Astana qalasynda Täuelsızdıgımızdıŋ 25 jyldyǧy aiasyndaǧy şaralardyŋ ülken baǧdarlamasy jüzege asyrylyp jatyr. Elordada qaŋtar aiynan bastap köptegen şaralar ötıp keledı. Olar jeltoqsan aiynyŋ aiaǧyna deiın jalǧasady, – degen Ermek Ämırhanūly Älihan Bökeihannyŋ eldık ısterıne toqtaldy.
– «Ötkenge – taǧzym, bolaşaqqa – amanat» demekşı, memleketımızdıŋ qoǧamdyq-saiasi, äleumettık ömırıne, ruhaniiat älemıne, ǧylym, bılımge ülken üles qosqan qairatkerlerımızdıŋ, sonyŋ ışınde Alaş ardaqtylarynyŋ oryny da, jönı de bölek. Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaev mūnyŋ maǧynasyn öte tereŋ aşyp, öz sözınde aitqan bolatyn. Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyǧy da biyl ärtürlı deŋgeide atalyp kele jatyr, – dep tüiındedı sözın qala äkımınıŋ orynbasary.
ÄLİHAN BÖKEIHANNYŊ ÄMBEBAPTYǦY
Täuelsızdıktıŋ arqasynda halqymyz Älihannyŋ beinesımen qatar Ahmet, Mırjaqyp, Maǧjan, Jüsıpbek, Şäkärım syndy aiauly tūlǧalarmen qaita qauyşty. Būl jönınde QR ŪǦA akademigı Seiıt Qasqabasov maǧynaly söz örbıttı. «Eger bız Täuelsızdık almaǧanda olardyŋ bırde-bıreuın aşa almaityn edık. Azat el atanbai tūrǧanda, 1988 jyly bar küş-jıgerımızdı salyp, Şäkärımdı qalai aqtap alǧanymyz esımde. Ol kezde KPSS küşeiıp tūrǧan bolatyn. Sondyqtan bügın – Älihannyŋ ǧana emes, bükıl Alaştyŋ toiy» dedı akademik öz sözınıŋ älqissasynda.
Älihan Bökeihannyŋ ämbebaptyǧy taŋǧaldyrmai qoimaidy. Onyŋ aralaspaǧan salasy joq desek te bolady. Seiıt Asqarūly osyǧan da toqtaldy. «Qazaq halqynyŋ tarihy, mädenietı, etnografiiasy, sol zamandaǧy qazaqtyŋ hal-jaǧdaiy, qazaq jerı men malynyŋ mäselesı, auyl şaruaşylyǧy mäselesı, statistikasy, ne kerek Älihan osynyŋ bärı turaly maqalalary men eŋbekterınde däleldı derekter men däiekterımen jazdy. Osy eŋbekterı älı künge deiın maŋyzyn joiǧan joq. Şoqannan keiın, tıptı, ony qazaqtan şyqqan ekınşı geograf dep atauǧa bolady» dedı ǧalym.
Būdan soŋ Älihan tūlǧasyn zertteu jaǧyna oiysty. «Älihan men Alaşpen tamsanuymyz älı bıtken joq. Bız sol tamsanudan ärı asa almai jürmız. Tüptep, tereŋdep olardyŋ ideialaryn zerttei almai jatyrmyz. Ärine, būǧan qatysty tarihşylar men ädebietşılerdıŋ eŋbekterı jazylyp jatyr. Alaida Älihan ūsynǧan, jalpy alǧanda «Alaş» qozǧalysynyŋ ideialarynyŋ osy zamandaǧy qaisysy özektı, qaisysyn paidalanuymyz kerek, olar qanşalyqty jüzege asyp jatyr degen mäselelerge kelgende kıbırtıkteimız» degen ǧalym Älihan Bökeihan eŋbekterın halyqqa jetkızu mäselesın qozǧap, olardy ülken tirajben şyǧaru kerektıgıne nazar audardy.
TŪLǦA «TAVRİIа» SARAIYNDA TŪǦYRǦA QONADY
Älihan Bökeihannyŋ biylǧy 150 jyldyq mereitoiy IýNESKO-nyŋ atauly künderı küntızbesıne engızılgenı barşaǧa aian. Būǧan Qazaqstannyŋ IýNESKO jäne İSESKO ısterı jönındegı Ūlttyq komissiianyŋ bas hatşysy Äsel Ötegenova toqtaldy.
«Egemen Qazaqstan» respublikalyq gazetı» AQ basqarma töraǧasy, tarih ǧylymynyŋ doktory Darhan Qydyrälı bauyrlas Türkiia elıne Atatürık, Äzerbaijan halqyna Mamed Emin Rasulzade tūlǧalary qandai aiauly bolsa, qazaq üşın Älihan Bökeihan sondai ardaqty tūlǧa ekenın aityp, Halyqaralyq Türkiia akademiiasy «Alaş» qozǧalysy kösemınıŋ mereitoiyna orai atqarǧan ısterdı jetkızdı. Onyŋ aituynşa, būl jūmystar ärı qarai da jalǧaspaq.
«Aldaǧy aptada, 14-15 qaraşa künderı Bakude Baku türkologiialyq kongressınıŋ 90 jyldyǧyna orai ülken şara ötedı. Sonyŋ bır seksiiasyn Älihan Bökeihanǧa arnap otyrmyz. Öitkenı 1926 jyly alǧaşqy türkologiialyq kongreste Älihandardyŋ ideiasy saltanat qūrǧan bolatyn. Būl jait Alaş ideiasynyŋ ömırşeŋdıgın körsetedı. Älihannyŋ özı: «Azat el bolsaq, Qaraötkelde astana qūrsaq» dep armandaǧan eken. Täuelsızdıgımız Älihannyŋ jäne Alaş arystarynyŋ armanynyŋ jüzege asqanyn aiǧaqtaidy» dedı D.Qydyrälı.
Älihan Bökeihan Reseidıŋ I Memlekettık dumasynyŋ deputaty bolǧany belgılı. 1906-1917 jyldary aralyǧynda duma deputattarynyŋ otyrystary ötken Sankt-Peterburg qalasyndaǧy «Tavriia» saraiyna ardaqty tūlǧanyŋ eskertkış-biustı ornatylatyn boldy. Aqjoltai jaŋalyqty QR Parlamentı Mäjılısınıŋ deputaty Berık Düisenbinov jetkızdı.
QOS TOMDYQTYŊ TŪSAUY KESILDI
«Qazaqta «Erdıŋ erlıgın bılmegen – eldıŋ bırlıgın bılmeidı» degen ataly söz bar. Älihandai azamattardyŋ mereitoiy, byltyrǧy Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧy, biylǧy Jeltoqsan köterılısınıŋ 30 jyldyǧy, kelesı jylǧy «Alaş» avtonomiiasy qūryluynyŋ 100 jyldyǧy – mūnyŋ bärı memleketşılık arqaular» dep sözın bastaǧan QR ŪǦA korrespondent-müşesı, filologiia ǧylymynyŋ doktory Dihan Qamzabekūly ūltqa adal qyzmet etu mäselesın köterdı. Onyŋ jarqyn ülgısın Älihan Bökeihan bastaǧan tūlǧalardyŋ atqaryp ketken ısterınen köretının aitqan ǧalym «Alaş» partiiasy sol zamanda halqymyzdy ruhani serpılıske şaqyrǧanyn atap öttı.
Ş.Şaiahmetov atyndaǧy Tılderdı damytudyŋ respublikalyq üilestıru-ädıstemelık ortalyǧynyŋ direktory, filologiia ǧylymynyŋ kandidaty Erbol Tıleşov «Alaş» qozǧalysyna qatysty keibır ūǧymdarǧa jaŋaşa közqaras qajettıgın aityp, qazaq renessansy, iaǧni ruhani jaŋaru kezeŋı solardyŋ zamanyna döp keledı dep sanaitynyn jetkızdı.
Biyl bır top alaştanuşy azamattar «Älihan Bökeihan ızımen» atty ekspedisiianyŋ qūramynda Älihannyŋ tuǧan jerınen bastap, onyŋ jürgen, tūrǧyn etken oryndardy aralady. Būl sapardyŋ qorytyndysymen M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymynyŋ doktory Aigül Isımaqova tanystyrdy.
Älihan Bökeihan Gi de Mopassan, Anton Chehov, özge de älem älem klassikterınıŋ şyǧarmalaryn qazaq tılıne audarǧan. Onymen şektelmei, ǧylymi eŋbekterdı de tärjımalaǧan. Mäselen, fransuz jūldyzşysy Kamil Flammarionnyŋ «Obşedostupnaia astronomiia» eŋbegın «Astronomiia älıpbiı» dep audarǧan. Osy mysaldan-aq Älihan tüpnūsqa mätınge bailanbai, audarmalaryn ūltymyzdyŋ ūǧymyna neǧūrlym jaqyndatqany baiqalady. Tūlǧanyŋ audarmaşylyq erekşelıkterıne QR ŪǦA korrespondent-müşesı, filologiia ǧylymynyŋ doktory Şerubai Qūrmanbaiūly toqtaldy. Älihan özge tıldegı maqal-mätelderdı de audarǧan. «Aŋqau elge aramza molda» degen jiı qoldanylatyn sözdı Älihan audarǧanyn ǧalymnyŋ baiandamasynan bıldık.
QR Äskeri-tarihi muzeiınıŋ bas ǧylymi qyzmetkerı, tarih ǧylymynyŋ kandidaty «Alaş äskerı baspasöz betterınde (1918-1920)» taqyryby töŋıregınde tolǧandy.
Konferensiia barysynda Älihan Bökeihannyŋ qazaq jäne orys tılderınde şyqqan qos tomdyǧynyŋ tūsauy kesıldı. Alǧaşqysy – «Qazaq jerınıŋ joqşysy», al ekınşısı «Amanat» dep atalady. Orys tılındegı nūsqada – «Tvores istorii» jäne «Zaveşanie». Kıtaptardy qūrastyrǧan L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı janyndaǧy «Alaş» mädeniet jäne ruhani damu institutynyŋ direktory, älihantanuşy ǧalym Sūltanhan Aqqūly märtebelı missiiany akademik Seiıt Qasqabasov pen Astana äkımınıŋ orynbasary Ermek Amanşaevqa tapsyrdy.
Seksiialyq otyrystarda taqyryp keŋınen talqylanyp, qorytyndysynda qarar qabyldandy.
Amanǧali QALJANOV
