Asqar tau alystaǧan saiyn, biıktei beredı.
Halyq maqaly
Bırtuar öner saŋlaǧy Äzırbaijan Mädiūly Mämbetovtı eske alǧanda, osy bır köpke belgılı qanatty sözdıŋ menıŋ de oiyma orala ketetını bar. Közıme sonau alysta qalǧan studenttık jyldarym elesteidı. Qazaq sahnasynda bırınen soŋ bırı jaŋa dünieler qoiylyp jatty. Qaltai Mūhametjanovtyŋ «Böltırık börık astyndasy», Qanabek Baiseiıtov pen Quandyq Şaŋǧytbaevtyŋ «Beu, qyzdar-aiy» jäne «Qūdaǧi kelıptısı» – ylǧi aty da, zaty da jaŋa, adamnyŋ köŋılın köterıp, aldaǧy künderge ümıttendıretın şuaqty dünieler. Jas körermenderdı bırden baurap äkettı. Işınde Qazaq Memlekettık universitetı filologiia fakultetınıŋ studentterı de barmyz. Taldyqorǧandyq kurstas dosymyz Adaev Mūqannyŋ teatrǧa degen yqylasy erekşe. Ol konservatoriiada oqityn sūŋǧyla sūlu qyzǧa ölerdei ǧaşyq. Auzyna araq almaidy, temekı şekpeidı. Şalbarynyŋ qyry pyşaqtai, aq jeidesınıŋ jaǧasyn ömırı kır şalmaidy. Öitkenı, süigen qyzy – bolaşaq aktrisaǧa laiyqty boluy kerek. Leksiiadan qoly bosaǧanda otyra qalyp pesa jazuǧa kırısedı. Bızge körsetpeidı. Baiqatpai bılıp aldyq deitınderdıŋ özderı de tap basyp aita almai, tört aktılı tragediia bolar dep qana topşylaityn. Arada jyldar ötkende, Mūqan ädebiette körıne almady, mümkın süigen qyzyna degen sätsız mahabbaty kerı äserın tigızdı me eken, bılmeimın. Al onyŋ süigen qyzy, şynynda, akterlyq önerde ülken biıkke köterıldı. Teatr önerı tarihynan oiyp tūryp öz ornyn aldy. Sol sebeptı de atyn atasam, ädepsızdık bolar dep jasyryp qalyp otyrmyn. Men mūny Äzırbaijan Mämbetov qoiylymdarynyŋ sol kezdegı jastarǧa tigızgen yqpalynyŋ qanşalyqty zor bolǧandyǧyn bıldıru üşın eske aldym. Men, tıptı, Dulat İsabekov, Baqqoja Mūqai, Tölen Äbdıkov, Sūltanälı Balǧabai, basqa da qalam ielerınıŋ dramaturgiia janryna keluıne de Äzekeŋnıŋ ūtymdy eŋbegı arqasynda teatr men akter bedelınıŋ şaryqtap ösuı igı yqpalyn tigızgen edı desem, artyq aitqandyǧym bolmas dep oilaimyn. Äsılı, Äzekeŋnıŋ rejisserlyq-şyǧarmaşylyq alǧaşqy qadamyn komediia janrynan bastauy da tegın emes. Adamzat balasyna orasan zor qaiǧy-qasıret, bülınşılık äkelgen ekınşı jihangerlık soǧys yzǧarynyŋ qazaq jerınde de älı tarqap bolmaǧan şaǧy edı ǧoi. Adamdar külmek tügıl, jymiiudyŋ özın ūmytqandaityn. Salqyn qabaq, päs köŋıl, jüdeu iın bop jüruşı edı. Bar qyzyǧy jylda ekı mezgıl bırınşı maida jäne jetınşı qaraşada köşege şyǧyp, sap tüzep ūrandatu, tausylmaityn, ömırı bır bıtıp bolmaityn jinalystarda partiia, partiia dep äldebıreulerdı äşkereleu, jūdyryq tüiıp küjıldesu, dämı de, mänı de joq, jattandy, qasaŋ sözderdı sapyru bolatyn. Osyndaiǧa äbden etterı ölıp, bır-bırıne degen senımnen qalǧan adamdar ömırde oiyn-külkı, äzıl baryn bır demde esterıne alǧandai boldy, osy bır sönuge ainalǧan qasiettı tüisıktı oiatqany üşın qazaq teatryna, onyŋ jas rejisserı Äzırbaijan Mämbetovke degen alǧystaryn jaudyrdy. Äzekeŋnıŋ önerdegı jeke tūlǧa retındegı jolynyŋ öte asqaq bolǧanyn osydan da köruge bolady. Ol teatrdyŋ betın mülde jaŋa adami arnaǧa būrar jolda Q.Mūhametjanov, Q.Baiseiıtov, Q.Şaŋǧytbaev, T.Ahtanov syndy qalamgerlerdıŋ dramaturg retınde baqtaryn aşty, M.Äuezov, Ǧ.Müsırepov şyǧarmalaryn jaŋaşa söilettı, qalyŋ qazaq körermenderın älemdık dramaturgiia alyptary Sofokl, U.Şekspir, Lope de Vega, M.Friş, F.Erve, A.Chehov qalamynan şyqqan jauharlarmen tanystyrdy. Äsırese, özınıŋ zamandastary qazaq Äbdıjämıl Nūrpeiısov, qyrǧyz Şyŋǧys Aitmatovpen şyǧarmaşylyq yntymaqtastyǧy arqasynda būlardyŋ atyn öz elderınıŋ şeŋberınen şyǧaryp, bükıl älem jūrtşylyǧyna paş ettı. Älemdık mädeni qordyŋ qazaqtyŋ, qyrǧyzdyŋ ūlttyq ruhani jädıgerlerımen tolyǧuyna laiyqty eŋbek sıŋırdı. Ärine, Ä.Nūrpeiısovtıŋ tört kıtaptan tūratyn «Qan men ter» epohaldy romany düniege keŋ taraldy, desek te, osy romannyŋ sahnalanyp, drama tılınde söileuı şyǧarmanyŋ örısın būrynǧysynan da keŋeite tüskenı, daŋqyna daŋq qosqany sözsız. Osydan bırneşe jyl būryn Äkem teatr Taldyqorǧanǧa gastrolge kelgende Qazaqstannyŋ halyq ärtısı Säbit Orazbaevpen azyn-aulaq tıldeskenım bar. Sonda ol kısı önerdegı baǧymdy aşqan adam dep Äzekeŋdı jiı-jiı eske alyp otyrdy. «Jas edım, deidı, Süieu qarttyŋ rolın tapsyrdy, qalai oinaimyn dep qinaldym. Obrazǧa kıre almasaŋ ärtıs bop ne aqyŋ bar dep Äzekeŋ renjuı mümkın. Tıptı, aşy sözben qatty aituy da. Sodan, deidı Säbeŋ, bıraz uaqyt kökbazardy jaǧaladym. Sondaǧy sapyrylysqan adamdardyŋ ışınen qarttardy ızdedım, jalyqpai-talmai olardyŋ jürıs-tūrystaryn, söileu mänerlerın zerttedım. Keiın oiyn üstınde sol qarttardan alǧandarym paidaǧa jarady. Süieudıŋ obrazyna körermen riza boldy. Maǧan sengenı jäne talapşyldyǧy üşın men Äzekeŋe şeksız riza boldym». Säbeŋ özınıŋ ūstazǧa degen aqköŋıl, adal nietın ol dünieden ötkende bylai dep bıldırıptı: «Ūly ūstaz turaly oilaǧanda, onyŋ eŋbekqorlyǧy men talapşyldyǧy köŋılge orala beredı. Ol ne närsenı qolǧa alsa da, iın qandyrmai toqtamas edı. Ülkennende, kışıden de, ataqtydan da, jaidan da aianbai ter tögudı talap eter edı». İä, älemdık ürdıste bar, bıraq bızde joq bolatyn, osydan bırer jyl būryn Aqtöbe qalasynyŋ törınde «Qan men ter» romanynyŋ keiıpkerlerıne eskertkış ornatyldy. Osy keiıpkerlerdıŋ bederlene tüsuıne, halyqqa tanymal bola tüsuıne şyǧarmany sahna tılınde kestelegen Äzırbaijan Mädiūly da aitarlyqtai eŋbek sıŋırdı desek, artyq aitqan bolmaspyz.
Ötken jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda qazaq qauymynyŋ auzynan bır tüspegen, bügıngı tılmen aitqanda, öner jūldyzdary boldy. Özderın olai atamasa da şyn jūldyzdar edı. Jazuşylyqta – Mūhtar Äuezov, Bauyrjan Momyşūly, Iliias Esenberlin, Mūqaǧali Maqataev, muzykada Şämşı Qaldaiaqov, Nūrǧisa Tılendiev, kinoda Şäken Aimanov, teatr salasynda – Äzırbaijan Mämbetov. Prozany, öleŋdı oqidy, ändı estidı, ätteŋ, teatr qoiylymyn tirajdai almaisyŋ, sonyŋ özınde de Äzekeŋnıŋ spektaklderın körmegenderdıŋ özderı de körgendei etıp sipattar edı. Äzekeŋ salyp bergen ızben Şyŋǧys Aitmatovtyŋ «Aq kemesı», «Ǧasyrdan da ūzaq kün≫, ≪Ana – Jer – Ana≫ Qazaqstandaǧy barlyq teatrdyŋ sahna törınen oryn alǧanynyŋ özı ne tūrady. İä, ol teatr önerınde jaŋa mektep qalady jäne ony keiıngıge miras etıp qaldyryp kettı. Men biyl Äzekeŋ sahnalaǧan ≪Ǧasyrdan da ūzaq kündı≫ arnaiy baryp kördım. Spektakldıŋ oqiǧa jelısı, keiıpkerler taǧdyry, uaqyt bederı sahnalyq şeşımmen tonnyŋ ışkı bauyndai jymdasa üilesım tapqan. Adam degen atqa tän aiauşylyq meiırım, ülkennıŋ kışıge qamqorlyǧy, şyn janaşyrlyq, şynaiy mahabbat partiia aitty, partiia talap ettı, partiiaǧa jat piǧyl degendı jeleu etkenderdıŋ bır jaǧy ädeiı arandatuynan, ekınşı jaǧynan sol ūstanymdardyŋ antigumandyq tabiǧatyn tüsınbeitın tas keude nadandyqtan tuǧan qatıgezdık pen qysastyq äreket arasyndaǧy tragediialyq şarpysular közıqaraqty körermennıŋ osy künnıŋ özınde de üreiın ūşyryp, boiyndaǧy ystyq qanyn ūiytady eken. Men sony sezdım. Bükıl oqiǧa sairap jadyŋda qalady, keiıpkerlerdıŋ keskın-kelbet, mınez-qūlqy, iaǧni bar bolmysy jüregıŋde mörlenedı. Qoǧam degenımız – adam. Äzekeŋnıŋ de önerdegı basty ūstanymy körermenge osy adamnyŋ qandailyǧyn tanytu edı. Ol qai şyǧarmany qolǧa almasyn közqarasy üşın taiaq jep, qudalanǧan nemese ūpai jinap, ösıp, töbege şyǧyp alǧan aluan taǧdyrly, aluan piǧyldy adamdardyŋ obrazyn jasauǧa öte mūqiiat qarady. Säbit Orazbaev kuälık etkendei, ärtısterden de sony talap ettı. Aişyqty, bederlı närse qaşan da közge aldymen tüsedı. Äzekeŋnıŋ öz önerınıŋ salasynda keŋ tanyluynyŋ, äspetteluınıŋ basty syry da, mıne, tap osynda jatsa kerek.
Sol ötken ǧasyrdyŋ sonau alpysynşy jyldarynda teatr önerınıŋ kögınde jūldyz bop jarq etıp körıngende, bız ony, ömırdıŋ nebır ystyq-suyǧynan ötıp, köptı körgen, eŋ kemı jıgıt aǧasy jasyndaǧy äbden ysylǧan adam şyǧar dep oilaitynbyz. Joq, jiyrmanyŋ ortasyna jaŋa şyqqan qylşyldaǧan jas eken. ≪Köp jasaǧannan sūrama, köptı körgennen sūra≫ degen ataly sözge jügınsek, jas bolsa da ömırdıŋ aumaly-tökpelı ülken mektebınen ötıp ülgergen dana eken. Reseide tuyluy, qiyndyq-joqşylyqpen ötken balalyq şaǧy, Qazaqstanǧa – ata jūrtyna oraluy, es bılgennen öner jolyn taŋdap, Mäskeudıŋ Memlekettık teatr önerı institutyn tämämdauy onyŋ önerdegı köregendıgı men jaŋaşyldyǧynyŋ tabantasy myǧym bolǧanyn aiǧaqtaidy eken. Orys teatr önerı kärı Europamen iyq tıreskendei qauqarly, jüzdegen jyldarǧa sozylǧan bai tarihy bar. İnstitutta oǧan belgılı professor N.Gorchakov jetekşılık ettı, A.Petrovskii, V.Sahnovskii, Iý.Zavadskii syndy şeberlerden därıs aldy. Bastan keşken jeke ömırlık täjıribesı, teoriialyq mol bılımı onyŋ qazaq sahnasyn jaŋaşa türlentuıne negız qalady.
Ǧūlama Mūhtar Äuezovtıŋ ≪Qaragözı≫ – qazaq ädebietındegı jūmbaǧy köp, kürdelı şyǧarmalardyŋ bırı. Mūnda taza mahabbat pen arasy jetı ataǧa tolmaityn qan jaqyndyq mäselesı toqailasqan. Jäne mūny ūly Mūhaŋ aşyq aitpai, jer qoinauynyŋ asyl kenı siiaqtandyryp, tereŋ qatparǧa jasyrǧan. Osy jaǧdaidy alǧaş aŋdaǧan, halqymyzdyŋ eldık atyna kır keltırer mezgılsız be, orynsyz ba, äiteuır, qalai da zalaldy mahabbattyŋ tragediiasyn aşu jolynda şyǧarmany jaŋaşa zerdelegen, qūpiia esıgıne sai keler jaŋa kılt ızdep, ony tapqan da Äzekeŋ edı. Mysaly, ol Qaragözdıŋ psihologiialyq tūrǧydan baǧynyşty näzık qyz ekenın tanydy. Ony bügıngı kün talǧamyna säikes, jalaŋaş küide körsetuge talpynuy da sondyqtan bolatyn. Qaragöz jyndanady. Nege? Öitkenı, ol ekı ottyŋ ortasynda qalǧan näzık jan. Al jany näzık adam mūndaida jyndanbaǧanda qaitedı. Būl da keiıngı rejisserlar üşın ünemı nysanaǧa ūstar bır ülgılı mektep bop qalandy.
Men Äzekeŋdı bır-aq ret betpe-bet kördım. Ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldar aiaǧy, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, belgılı akter, qazır Qaraǧandy qazaq drama teatrynyŋ direktory Keŋes Jūmabekovtıŋ üiınde şai basynda kezdestım. Işımızde sol kezdegı Qaraǧandy oblystyq Mädeniet basqarmasynyŋ bastyǧy Rymbala Omarbekova da boldy. Özın būryn jüzbe-jüz körmesem de, daŋqy arqyly kökıregımde belgılı bır obrazy qalyptasyp, käduılgı eskı tanysymdai bolyp ketken adam. 1986 jylǧy jeltoqsan köterılısı kezınde onyŋ jazalauşylardan körgen qorlyq azaby turaly, jazyqsyz qiianat körgen jastarǧa araşa tüsemın dep jürıp basyna tigen soqqydan derttı bolǧanyn estıgenmın. Osy oqiǧany men ≪Qazaq ädebietı≫ gazetınde jariialanǧan önerpaz qyzdyŋ qiianatqa ūşyraǧan taǧdyry jaiyndaǧy ≪Qaradaq≫ degen äŋgımemde paidalanǧan bolatynmyn. Onyŋ üstıne Äzekeŋ turaly keibır jaǧymsyz qaŋqu sözderden de habarym bar-tyn. Joq, men öte baisaldy, salmaqty da sabyrly adamdy kördım. Özı jaiynda bır auyz söz aitqan joq. Bar aitqany teatrdyŋ bügını men erteŋgı örısı jaiynda boldy. Qazaq tılınıŋ saqtaluynyŋ da, örısı keŋeiuınıŋ de bırden-bır kepılı ūlttyq teatrlarymyz degenı jadymda mäŋgı jattalyp qaldy. Men äŋgımeme Äzekeŋdı prototip etıp alǧanym üşın jäne özımnıŋ syrttai topşylauymnyŋ öz közımmen körıp, öz qūlaǧymmen estıp otyrǧan ≪tüpnūsqaǧa≫ dälme-däl sai kelgenı üşın ıştei qatty quandym. Er bop tuǧan adam ainymaidy, er bop öledı. Osy oraida Qalibek Quanyşbaev atyndaǧy Memlekettık akademiialyq qazaq muzykalyq-drama teatrynyŋ körkemdık jetekşısı Erkın Juasbektıŋ myna bır sözınde köp män bar. ≪Şyn mänınde, deidı ol, sahna üşın tuyp, sahnamen ömırınıŋ soŋyna deiın bırge bolǧan, būl Äzekeŋ. Astanada jaŋa teatr aşylyp jatqanda, Elbasy şaqyruymen, densaulyǧy naşarlyǧyna qaramai, kelıp, jas teatrdyŋ buyny bekuıne, önerı ösuıne, käsıptık deŋgeiınıŋ örleuıne küş salysqan, Äzekeŋ≫.
Nesın jasyramyz, kezınde Äzekeŋnıŋ köş basynda ūzaq jürıp qalǧany keibıreuler üşın aldyndaǧy böget siiaqty körıngenı de aqiqat. Uaqyt – synşy. Köp dünie özgerdı. Teatrlarymyz da özgerıp, jaŋaryp jatyr. Tabys ta, soǧan laiyq marapattar da bar. Bıraq Äzırbaijan Mädiūly Mämbetov kezınde qazaq teatry jetken biıkke, odan aspaq tügıl, älı eşkım jetken de joq desem, bıreulerdıŋ şymbaiyna tiıp, talas tuǧyza qoimaspyn dep senemın. Qazaq teatryn jaŋa örıske şyǧarǧan dara tūlǧa turaly oiymdy zamanymyzdyŋ zaŋǧar jazuşysy Äbış Kekılbaevtyŋ: ≪Ūlttyq önerımızdıŋ biık serpının körsetıp, halyq taǧdyrynyŋ qily zamandaryn beinelegen ≪Abai≫, ≪Ana –Jer –Ana≫, ≪Qan men ter≫ qazaq rejissurasynyŋ etalondary bolyp qala bermek≫ degen qysqa da nūsqa sözımen tüiındeudı jön kördım.
Öten AHMET, önertanuşy
