Tehnika men tehnologiiany damytpai, myqty memleket bola almaimyz

Kelısılgen uaqytta Toqtar aǧanyŋ jūmys orny – «Qazaqstan temır joly» mekemesınıŋ bas ǧimaratyna bardyq. Batyr aǧamyz ǧimarattyŋ eŋ joǧarǧy 35 – qabatynda otyrady eken. «Köbıne basşylar biık ǧimarattardyŋ ekınşı qabatynda otyruşy edı, nege joǧaryǧa şyǧyp alǧan» dep oiladyq bız. Qanşa degenmen, qan qysymy köterıluı, basqa da jaǧdailar boluy mümkın ǧoi.

Oǧan Toqtar aǧa «basşylar jauapkerşılıktı öz moinyna aluy kerek. Eger osy ǧimaratta ört nemese basqa da qauıptı jaǧdailar bolsa, men qaşyp ketetındei bolmauym kerek. Özgelerdıŋ bızge senıp, alaŋsyz jūmys ısteuı üşın men basşylyqtyŋ, äsırese, özımnıŋ kabinetımdı eŋ joǧarǧy qabattan beruın sūraǧanmyn» dep jauap berdı.

Anam oquǧa keterımde «biık ūşpa, qatty ūşpa» dep qiyldy

– Jūbaiyŋyz «bır otbasynda bır ūşqyş bolsa jetedı» dep, ūldaryŋyzdyŋ ūşqyş bolǧanyn qalamaǧan eken. Nege?
– Ūşqyşpen taǧdyr toǧystyryp, künı-tünı qorqynyşta ömır sürıp kele jatqan kısı basqaşa qalai deuı mümkın? Jaraidy, men ol kısınıŋ joldasymyn, al endı öz boiyna bıtıp, özınen tuyp, özı ösırıp-baqqan balalaryn ana qalai mynadai qauıptı mamandyqqa qiia alady? Ol balalarymyzdyŋ ūşqyş bolmaǧanyna quandy. Al balalarymyzdyŋ būl salaǧa bara almaǧan sebebı, ekeuı de közäinek kidı. Közäinek kigender komissiiadan ötpeidı. Sonda anasy ūldarynyŋ közäinek kigenıne bır jaǧynan ökınse, ekınşı jaǧynan quandy.
– Bıraq jalǧyz ūly bolsaŋyz da, sızdı anaŋyz ūşqyş boluǧa qidy ǧoi?
– Ärbır ananyŋ qadır-qasietınde, bolmysynda, mınezı men ūstanymynda öz erekşelıkterı bar. Jalǧyz bolsam da, anam menıŋ taǧdyryma sendı. Ras, ol da şyryldap, menıŋ ömırım üşın alaŋdady. Keiın ūşqyştar mektebıne bararymda «balam, qanatyŋdy qimaimyn, qanatyŋ jaiyla bersın, bıraq menıŋ senen sūraitynym, ūşqanda alasa ǧana ūş, qatty ūşpa!» dedı. Aerodinamika degendı, äue kölıkterınıŋ bärı qatty jyldamdyq bolsa ǧana ūşatynyn ol kısı qaidan ūqsyn! Qazır oilap qarasam, sonda anam bır jaǧynan būl salaǧa, ünemı jaqyndaryn uaiymdatyp, basyn qauıpke tıgıp otyratyn jūmysqa menı qimaidy eken de, ekınşı jaǧynan men kışkentai künımnen «samolet, samolet» dep jürgen soŋ bar armanym ūşqyş bolu ekenın tüsıngen eken. Söitıp menıŋ armanymdy özınıŋ analyq tılegınen biık qoia bılgen ǧoi.
– Anaŋyz sızge jüktı kezınde tüsınde köbelek körgen eken ǧoi… Soǧan qarap ta bärıbır ūşqyş bolu, kökke örleu sızdıŋ taǧdyryŋyzǧa jazylǧanyn tüsıngen de şyǧar.
– Ol da äser etken bolar. Anam oqymasa da aqyldy kısı bolǧan eken ǧoi.
– Sonymen bırge, myqtylyǧy da şyǧar. Jalǧyz ūlymdy janymnan ūzatpaimyn dep otyryp almai, ülken jolǧa batasyn berıp şyǧaryp salǧanyn aitam.
– Ärine, myqtylyǧy.

«Qazaqstanda bolaşaqta äue kölıkterı jasalady dep senemın»

– Osy ūşqyşqa batyrlyq kerek pe, älde tehnikalyq bılım jetkılıktı me?
– Tereŋ üŋılıp qarasaŋyz, tehnika salasy – ol ülken bır ǧylym, aqyl men oidy, eptılıktı qajet etetın sala. Al synaqşy–ūşqyş bolu degen ol – qandai apatty jaǧdailarǧa da basyn tıgıp, täuekelge bel buudy, qauıptı jaǧdailarǧa daiyn boludy qajet etetın jūmys. Synaqşy – ūşqyş ūşaqty teksergende, jasalǧan tehnikany mümkındık şegıne deiın aparyp tekseredı. Ol şekten ärı qarai ömır joq. Demek, ol ömır men ölımnıŋ şekarasy syndy. Al osyndai qauıpke basyn tıgu nege kerek deseŋız, synaqtan keiın, ūşaqtyŋ qauıpsızdıgı anyqtalsa, odan ärı jas ūşqyştar sol tehnikaǧa otyrady. Ol qoldanysqa enedı.
– Sız Giness rekordtar kıtabyna engen adamsyz. KSRO-nyŋ 50-den astam ūşaǧyn synaqtan ötkızdıŋız… Mamandyǧyŋyzǧa degen süiıspenşılıgıŋızden be eken, bır sūhbatyŋyzda «balalarym ūşqyş bolmasa da, bolaşaqta ūrpaqtarymnyŋ arasynan menıŋ jolymdy qua­tyn bır adam bolsa da şyǧatynyna senemın» depsız… Būl sızdıŋ armanyŋyz ba?
– Ol menıŋ armanym, būl – bır. Ekınşıden, onyŋ mänısı mynada. Qazırgı uaqytta Qazaqstanda ūşaqtar jasap şyǧaratyn käsıporyn joq. Olai bolatyn bolsa, däl qazır bızdıŋ elımızge synaqşy-ūşqyş kerek emes. Synaqşy-ūşqyştar daiyndadyq deiık, olardy qaida paidalanamyz?Bıraq, menıŋ oiymşa, bızdıŋ elımız alda bärıbır ülken ūjymǧa kıredı. Eşqandai memleket būl zamanda öz-özımen oqşau ömır süre almaidy. Demek, halyqaralyq integrasiia, belgılı bır salalarda yntymaqtastyq, serıktestık oryn alady. Osyndai jūmystardyŋ arqasynda Qazaqstan da bolaşaqta äue kölıkterın jasauǧa aralasady dep senemın. Olai bolatyn bolsa, būl elden de nebır myqty ūşqyş jastar şyǧady jäne olardyŋ arasynda menıŋ de ūrpaqtarym boluy ǧajap emes.
– Keŋes kezınde jasöspırımderdı tehnika salasyna bauludyŋ jüielı joldary bolǧan eken. Mysaly, taiauda ǧana bızdıŋ gazetımızde Selinograd balalar temır joly turaly maqala jaryq kördı. Balalardy temırjolşy mamandyǧyna erteden üiretken ondai mekemeler qazır joq. Bärı jabylyp qalǧan.
– Menıŋ bıluımşe, sol mektepterde oqyǧan balalar qazır ülken azamat bolyp, tehnika salasynda jūmys atqaryp jatyr. Myna bızdıŋ temır jol salasynda jürgen bıraz jetekşı maman sondai mektepterde oqyǧan. Astanada, bılesız, qazır elektrovozdar, teplovozdar jasaityn zauyt bar. Soǧan jūmys ıstep jürgen azamattar da – sız aityp ötken balalar temır jolynda täjıribe sabaǧyn alyp, oqyp üirengender.
Menıŋşe, sondai mektepter qazır de kerek. Nege deseŋız, tehnikasyz, tehnologiiany damytpai bız ärı qarai myqty memleket bola almaimyz. Al jaŋaǧydai balalardy tehnika salasyna baulityn mektepterdı qaitadan aşu üşın aldymen memlekettıŋ myqty ideologiiasy boluy kerek. Jastardyŋ tehnika salasyna bet būryp, qajet mamandyqtardy oquyna memleket müddelılık tanytuy qajet.

«Būryn auyl arasynda ūşaq qatynaityn, al qazır kölık qatynaityn jol da joq»

– Sızdıŋ bala künıŋızde auylyŋyzǧa sanitarlyq ūşaqtar kelıp qonady eken. Sız sol ūşaqtarǧa otyryp, körıp jürgen soŋ keudeŋızge ūşqyş bolsam degen ülken arman ūialattyŋyz ǧoi… Al qazır bızdıŋ balalarymyzdyŋ ondai ūşaqtar köretın mümkındıgı joq. Demek, qazırgı balalardyŋ ūşqyş boludy armandamauy zaŋdy ma?
– Ärine, ūşaqty öz közıŋmen körıp, öz qolyŋmen ūstap bılgenge eşnärse jetpeidı. Bıraq, qazırgı uaqytta kışkentai balalarǧa deiın qolyna smartfon ūstap jür. Olardyŋ ǧalamtordan aqparat aluǧa mümkındıgı mol. Al telearnalar men ǧalamtorda neşe türlı nasihattyq materialdar taralyp jatyr. Demek, telearnalar men ǧalamtor jelılerı – nasihat qūraldary. Balalarymyz nenı körse, soǧan elıkteidı. Endeşe bızde osy tehnika salasynyŋ qyr-syryn üiretıp, körsetetın qyzyqty baǧdarlamalar, materialdar boluy kerek. Sonda ǧana balalar ūşqyş boluǧa ūmtyluy mümkın.
– Aitpaqşy, aqyn Küläş Ahmetova da özınıŋ jas künınde auyl arasynda AN-2 ūşaǧy qatynaǧanyn, sonymen feldşerlık jūmys jasaǧanda auyl arasynda jol qiyndyǧyn körmegenın aityp edı…
– Ol kezde bükıl auyldaǧy azamattar sol memlekettıŋ azamattary bolyp sanaldy ǧoi. Al qazırgı uaqytta auyldaǧy tūrǧyndar özderımen özderı qaldy. Bız tıptı olardyŋ kım ekenın de bılmeimız. İä, tölqūjat berıp, Qazaqstannyŋ azamaty ekenın rastadyq. Bıraq ol qaǧaz jüzınde. Is jüzınde ol adamdardyŋ auylyna baratyn qatynas joly joq. Işetın auyz su tapşy. Elektr togy da künde öşırılıp tūrady. Saǧatpen berıledı. Telefon jelılerı dūrys ūstamaidy. Jūmysy joq, jaǧdailary tömen. Ras, olardyŋ keibırınıŋ mäşinesı bar, bıraq onysy öte eskı, künde būzylyp, iesı şūqylanyp jatady. Öitkenı, olarǧa eŋ arzan, eŋ eskısın beremız, bızdıŋ mettallurgterımız siiaqty. Asfaltta jürmeitın mäşine joly joq auylda qalai jüredı? Qazır auylǧa barsaŋyz, är üidıŋ aulasynan būzylǧan, eskı mäşinenıŋ qaldyǧyn köresız… Mūnyŋ bärı bızdıŋ auylǧa degen közqarasymyzdyŋ körınısı. Aitaiyn degenım, auyl arasynda ūşaq qatynamasa da, dūrys kölık qatynaityn joldar salyp, sondaǧy eldıŋ dūrys ömır süruıne nazar audaruymyz kerek.
– Qazırgı deputattardy bılmeimın, osydan on-on bes jyl būryn Parlamenttegı deputattardyŋ jartysynan köbınıŋ ne jalǧyz mamandyǧy, ne ekınşı mamandyǧy injenerlık edı. Solai bolsa da bızde otandyq injeneriia damymai otyr. Nege?
– Bızde deputattardyŋ, minis­trlerdıŋ köbı injener ǧana emes, ǧylym kandidattary, ǧylym doktorlary. Keibıreulerı zaŋ salasynyŋ ǧalymy atansa, endıgı bıreulerı ekonomika salasynan ǧylymi därejesı bar. Bıraq, olar sol qaǧazǧa laiyq bolsa, onyŋ nätijesı el damuyna qosqan ülesınen körınuı kerek edı ǧoi. Joq, olai emes. Däl sol ataǧy bar şeneunıkterdıŋ bärın tekserseŋ, olardyŋ ǧylymǧa tük qatysy joq ekenıne köz jetkızesıŋ. Sonda būl ataqty olar qalai alyp jür?
Bıraq zaman özgeredı, bärı sanaly azamattar kütkendei bolady. Men, tıptı, Parlament sailauynyŋ partiialyq tızım boiynşa ötetınıne de narazymyn. Deputatty partiialar sailamauy kerek, el sailauy kerek. Partiialyq tızım boiynşa sailau ötkızu degen jauapkerşılıkten būltarudyŋ eŋ oŋai joly.

Marsqa jıberseŋder, baramyn

– Jurnalisterge «Marsta tūruǧa qarsy emespın» degensız be, aǧa?
– Joq, tūruǧa emes, men bır jaǧyna ūşuǧa qarsy emespın dedım. Qazır Marsqa baryp, qaityp keletın raketa joq, tek bır jaqqa ǧana ūşatyn, iaǧni,aparatyn raketalar bar. Qaityp keluge olardyŋ energetikasy jetpeidı. Al men baryp, Mars qandai ekenın zerttep köruge daiynmyn. Jıberseŋder, baramyn…
– İlon Mask osy jyly-aq Marsqa ekı turist jıberemın dep otyr. Baryp, qaityp kele alatyn raketa jasaimyn dep mälımdedı. Solai emes pe?
– Sözben aitu oŋai şyǧar. Bıraq ony qalai jasaidy eken, men älı tüsıne almaimyn. Ülken ǧalymdarmen söileskenımde de olar bylai tüsındırdı. Bızdıŋ Aidy paidalanyp, Aida ülken stansiia qūryp, sol jerde energetika qoimasyn daiyndap, sodan keiın ǧana Marsqa turist jıberuımızge bolady dedı. Onda da bırneşe planetalardyŋ orbitalaryna toqtap, quattanyp şyǧyp otyryp qaityp keluge bolady. Ol bıraq bırneşe jylǧa sozylady. Oǧan baru üşın kemı ekı jyl boiy ūşaqta ömır süre alatyndai jaǧdai jasaluy kerek. Su boluy kerek, otyn boluy kerek. Jaraidy, otyndy atom energiiasynan aldyq deiık. Bıraq, tamaq qaida?
– Sonda sız senbeisız be?
– Kım bıledı, Masktıŋ öz oilaǧandary bar şyǧar. Alda körer­mız. Adamzat ǧylymyn sondai mümkındıkke jetkızgenıne menıŋ de kuä bolǧym keledı. Qyzyl planetany baryp, zertteu – menıŋ de armanym.

«Jerdı qūşaqtaǧym keldı»

– Sız ǧaryşqa ūşarda Gagarinnen qalǧan «poehali» degen sözdı «halqym, sen üşın otqa da, suǧa da tüsuge daiynmyn» dep özgertıp aittyŋyz. Sızdıŋşe, söz adamǧa küş bere me?
– Mūny kımnıŋ qalai qabyldaitynyn men bılmeimın, bıraq öz basym «halyq», «halqym» degen sözderdı aitqanda jan-düniem erekşe sezımde bolady. Halyq degen öte biık ūǧym. Ol jai söz emes. Halqyŋ – ol senıŋ tılıŋ, ol senıŋ tarihyŋ, ol ülken aldyŋdaǧy asqar tauyŋ. Senıŋ tıregıŋ, panaŋ. Ol – erekşe söz, erekşe sezım.
Men ǧaryşqa ūşqanǧa deiın talai synaqtan ötken azamat edım. Bärıne daiyn edım. Ǧaryşqa ūşar sätte ol qadamdy da sättı oryndap, synnan ötetınıme senımdı boldym. Bıraq halyqtyŋ atynan ülken saparǧa attanyp tūryp, basqaşa aita almadym. Öitkenı, men ǧaryşqa halyqtyŋ senımın, halyqtyŋ armanyn arqalap bara jattym.
– Jaŋa söz arasynda ǧaryş salasynda serıktestık, yntymaqtastyq artuy kerek dedıŋız. Sızdıŋ oiyŋyzşa, bız ǧaryşty igerude qandai eldermen serıktes boluymyz kerek?
– Eŋ bastysy, Resei, ärine. Öit­kenı, adam alǧaş ret ǧaryşqa Baiqoŋyrdan, iaǧni, qazaq jerınen ūşsa da, onyŋ ideiasy, negızınen, Reseidıkı boldy ǧoi. Bıraq, jalǧyz ǧana Reseimen qarym-qatynas jasasu az. Serıktestıktı, yntymaqtastyqty ärtaraptandyru kerek. Menıŋ oiymşa, köptegen alyp memleketter qūraǧan Europamen, Euroodaqpen bailanysymyzdy küşeituımız kerek. Būl salany älem ǧalymdarymen bırlesıp qana damyta alamyz.
– Baiqoŋyrdy jalǧa beru uaqyty aiaqtalǧanda, bız özımız igerıp kete alamyz ba? Mamandarymyz bar ma?
– İgerıp kete alamyz. Qazır L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde, Äl – Farabi atyndaǧy qazaq ūlttyq universitetınde, taǧy basqa oqu oryndarynda osy salanyŋ mamandaryn daiyndaityn fakultetter bar. Bıraq az. Qaraǧandy, Öskemen sekıldı öndırıs oşaǧy bar qalalarda da osyndai mamandar daiyndaityn oqu oryndaryn aşu qajet. Osy qatarda «Bolaşaq» baǧdarlamasymen de jastardy şet elderde oqytyp jatqanymyzdy aitu kerek.
– IT mamany Timur Bektūr «Bolaşaqpen» şetelde oqyp kelgen bır myqty mamannyŋ auyldaǧy bır mektepte fizika pänı mūǧalımı bolyp jürgenın aityp edı.
– İä, qazır bız oquǧa jıbersek te, olardyŋ alǧan bılımı men bılıktılıgın tiımdı paidalanu jaǧyn oilap jatqan joqpyz. Oquǧa jıberemız boldy, kelgen soŋ olar ne būrynǧy jūmys ornyna kıredı, ne öz jolyn özı ızdei bastaidy. Bız olardy oqytu üşın halyqtyŋ aqşasyn jūmsadyq. Endı sol alǧan bılımnıŋ igılıgın el köruı kerek qoi. Nege bız olardy eldı damytuǧa dūrys paidalanbaimyz? Būl jaǧyn keşendı türde qarau kerek.
– Sız ǧaryşqa ūşqanda «jerdı alystan körıp, qūşaqtaǧym keldı» dep edıŋız. Bıraq ol jerde neşe türlı adamdar bar ǧoi. Alystan, biıkten qarap baǧalau, bärın qatelıgımen, jamandyǧymen qosa keşırıp, jaqsy köru… būl özı qandai sezım?
– Ol erekşe sezım. Ony ǧaryşker ǧana bastan keşe alatyn şyǧar. Üiden ketken azamat, alǧaşqy ailarynda üiın, äke-şeşesın, tuǧan jerın, bauyr­laryn, körşılerın – bärın saǧynyp, ızdei beredı. Mysaly, oquǧa ketkende ışınde suy, tösek-orny bar, taza jerde jatyp, toq jürsem de men bır audannyŋ kışkentai bır auylyndaǧy alaqandai ǧana üiımdı saǧyndym. Ǧaryşkerdıŋ keşetın küiı de sondai. Sen jerden alystap ketesıŋ, jer artta qalyp qoiady. Sonda bükıl jer senıŋ üiıŋe ūqsap ketedı. Jerge sondai ülken mahabbatpen, saǧynyşpen qaraisyŋ.
Būryn da aityp edım, jer şaryndaǧy barlyq memleketterdıŋ prezidentterın jinap alyp, bır korablge otyrǧyzyp, bırneşe aiǧa ǧaryşqa jıberse, olar adamdy jaqsy körudı, ärbır adamǧa qūrmetpen, süiıspenşılıkpen qaraudy üirener edı. Eldıŋ jaǧdaiyn jasar edı…
– Osyndai keŋdıkke, keşırımdılıkke, biıktıkke, ırılıkke, sondai mahabbatqa jetu üşın ǧaryşqa ūşu şynymen mındettı me?
– Däl men körgendı körıp, men sezıngendı sezınuge, bälkım, tıptı sız aityp otyrǧandai biıktıkke adamdar jerde jürıp jete almaityn şyǧar. Bıraq sızdıŋ boiyŋyzdaǧy adamgerşılıgıŋız, adamdarǧa degen mahabbatyŋyz ben sezımıŋız tärbiemen daruy kerek. Jas künı bala qalai tärbie alsa, keiın onyŋ azamattyq sezımı solai qalyptasady.

«Tasada tūryp aitylǧan şyndyq aşyq aitylǧan şyndyqtan äldeqaida qauıptı»

– Kabinetıŋızge kırgende közäinek kiıp alyp, ana bır qalyŋ kıtapty oqyp otyrǧanyŋyzdy baiqap qaldym. Qandai kıtap oqyp otyrsyz?
– Tūrsyn Jūrtbaidyŋ «Bol moia, gordost moia – Alaş» degen kıtabyn oqyp otyrmyn. Būl kıtapty oqyp jürgenıme bır jyldai boldy. Öte qiyn, auyr dünie eken. Oqyp otyryp közıŋnen qan şyqqandai bolady, jylaisyŋ. Arhiv material­dary negızınde daiyndalǧan kıtap qoi. Keŋes ükımetı, sonyŋ ışınde Stalin, qazaqty qūrtu üşın qandai jaǧdai jasaǧanyn naqty derektermen bergen eken… Men ömırı keŋes ükımetın jamandamauşy edım, bıraq bala künımnen oiymda jürgen keibır sūraqtarǧa jauap tapqan soŋ közqarasym özgergendei.
– Köp adamdar özın, densau­lyǧyn kütu üşın jandy auyrtatyn, oilandyratyn dünielerden qaşady. Alaş taqyryby – qazaqtyŋ eŋ auyr taqyryby. Al sız sol taqyryptaǧy eŋ özektı eŋbektı oqyp otyrsyz?
– Men özımnıŋ aldyma qazaqtyŋ tarihyn jaqsy bılsem degen ülken maqsat qoiǧan edım. Arǧy tarihymyz jaraidy, ony eşkım naqty aita almaidy ǧoi, al bergı bır-ekı ǧasyrdaǧy tarihymyzdy bız bıluge mındettımız. Qazaq qalai ömır sürdı, qaida ömır sürdı, menıŋ ata-babalarym nege osy jerden auyp kettı, nege milliondap el qyryldy – sonyŋ bärın bılgım keldı. Anam kezınde «Qarqaralyda jaiau kele jatqanymda ainalamnyŋ bärı jatqan mäiıt boldy» degen edı. Ne sebeptı solai bolǧanyn endı jaqsy tüsınıp otyrmyn. Tūrsyn Jūrtbai 1970-şı jyldardan bastap osy taqyryppen ainalysyp, eşteŋeden taisalmai jazyp kele jatyr. Qazır oilap qarasam, sol jıgıttı bız qadırlemei otyr ekenbız. Basqasyn aitpaǧanda, myna eŋbektıŋ özıne memlekettık syilyq berıp, odan da ülken därejege köteruge bolady ǧoi. Būl kıtap är qazaqtyŋ otbasynda boluy kerek. Ony şyǧaryp, elge tegın taratu kerek. El öz tarihyn bıluı kerek.
Jalpy şyndyqtan eşkım qaşpauy kerek. Tasada tūryp aitylǧan şyndyq aşyq aitylǧan şyndyqtan äldeqaida qauıptı.

Äŋgımelesken,
Näzira BAIYRBEK