Qazaq üşin şejire – ata-babadan qalǧan dästürli miras. «Jeti atasyn bilmegen jetesiz» dep ūrpaq tärbieleitin babalar sözi büginde özektiligin joimaq emes. Qan aralaspasyn, tübin bilip jürsin dep balaǧa jeti atadan beri qosylatyn ürim-būtaqty sanamalap otyru – ata men äjeniŋ, äke men ananyŋ basty paryzy. Sol tuystarmen bir atanyŋ balasyndai etene jaqyn aralasu – köŋili darhan qazaq üşin qalypty jaǧdai.
Al, endi jeti atasynan beri bai bolǧan, oqymysty, aŋşy bolǧan, iaki osy siiaqty käsip quǧan ūrpaq jalǧastyǧyn «tegine tartyp tuǧan» dep jatamyz. Tūqym qualaityn türli auru türlerin estip, bilip, betpe bet körip te jürmiz. Oǧan taŋ qalmaimyz. Alaida, ata-babadan mūra retinde psihologiialyq ürei men ömirge degen közqaras beriletini turaly eşkim esti qoimaǧan bolar. Estigender bolsa da, olar neken-saiaq. Mūndai tūjyrymdamany reseilik erli-zaiypty ǧalymdar – Dokuchaevtar tektiŋ erekşeligi dep baǧalap, ǧylymi jaŋalyq etip bekitken.
«Otbasynyŋ tek mädenieti jönindegi halyqaralyq mekteptiŋ» irgetasyn qalap, tüp-tūqiianyŋdy biludiŋ qajettiligin nasihattap jürgen Valerii men Larisa Dokuchaevtar tektiŋ ömir süru formasyn zertteu arqyly geneologiialyq özgeşelikterdi baiqauǧa bolatynyn aitady. O basta öz tegiŋdi bilu – adamzat balasyna tiesili ūǧym bolsa kerek. Alaida, HH ǧasyr basyndaǧy zobalaŋnan orystar otbasylyq tek turaly aitpaq tügil, ol jaiynda auyz aşudan qorqyp ömir sürgeni belgili. Sondyqtan, bir ǧasyrǧa juyq merzim boiy tek turaly ūǧymǧa köz jūmbaimen qarap, salǧyrttyq tanytqan. Qanşa jaugerşilik zamandy bastan keşse de qazaqtyŋ jeti atasyn ūmytpai, jadynda tüiip qalǧany bir ǧanibet pe dersiŋ?!
Öz tegiŋdi bilu qajettiligin Dokuchaevtar 1995 jyly qolǧa alypty. MMU-de oqyp jürgende olarǧa amerikandyq psihogenetik Champion Kurt Toich däris oqidy. Onyŋ bergen bilimin äri qarai jetildiru üşin qos ǧalym tek turaly genogramma jasaudy qolǧa alady. Iаkutiianyŋ tūrǧyndarymen kezdesip, olardyŋ toǧyz atadan beri qan aralastyrmaityn dästürimen tanysady. Sodan keiin taǧdyr joly ǧalymdardy qazaqtyŋ keŋ baitaq jerine bastaidy. Mūnda da jeti ata turaly köp maǧlūmat jinastyrady. Jer-jerden özderi negizin salǧan tek turaly halyqaralyq mekteptiŋ bölimderin aşa bastaidy. Atalmyş mektepter Mäskeude, Tömengi Tagilda, Cheliabide, Narian-Marda, Iаkutiiada, Ukrainada, Qazaqstanda aşylǧan. Qazirgi taŋda Qazaqstanda olardyŋ mektebinen tek turaly ilimdi igergen 9 tektanuşy tülep ūşty. Olardyŋ ärqaisysy tek turaly ilimge kelmesten būryn öz ata-teginiŋ şejiresin zerttegen. Äkesi kim bolǧan, atasy, onyŋ atasy, qandai qiyndyq körgen, qandai käsippen şūǧyldanǧan, qanşa äieli, qanşa ūly, qanşa qyzy bolǧany turaly derekterdi jan-jaqty qauzap, meilinşe mol aqpar jinastyryp, naǧaşy jūrtyn da solai selbestire otyryp, bügingi taŋda öziniŋ nendei qiyndyqty bastan keşirgenin baiyptap, qandai köŋil küimen ömir sürgendigin anyqtap aityp berdi. Ata-tegi qandai küide ömir sürse, olar neden qoryqsa, sony ūrpaq sanasyna siŋdirip otyrǧan, sol ürei men qorqynyş bügingi ūrpaǧynyŋ boiyna berilip, jaqsy ömir süruine kedergi keltiretindigi aitylady. Otyzdan asqan qyzdardyŋ oŋ bosaǧada otyruy… Qazirgi qoǧamda būl jii kezdesetin jaǧdai. Al onyŋ sebebi, tekti zertteuşi ǧalymdardyŋ pikirinşe, babalardan kele jatqan sebep… Sebep? Sebebin ǧalymdar bylai tüsindiredi. Larisa Dokuchaevanyŋ paiymdauynşa, būl qyz balanyŋ boiynda anadan siŋgen ädet boluy mümkin. Keiingi üş atadan beri kele jatqan ürei. Eger, atalary soǧysqa ketip oralmai, anasy erte jesir qalǧan bolsa, ol ylǧi da özine ǧana senip, er-azamattyŋ tirek bolar qasietine kümänmen qarap, köŋil tükpirin erkek kindikti ataulyǧa senimsizdik jailap aluy yqtimal. Öziniŋ baǧyn özi senimsizdikpen bailauy mümkin. Sol küdik pen üreiden arylǧan kezde ömirge degen közqarasy özgergen adamnyŋ joly aşylyp, köp özgeris bastalady. Al, ol üşin tegiŋniŋ büge-şigesine deiin qalt jibermei bilip, zerdeleu
qajet.
Är tektiŋ öziniŋ küşti, myqty jaqtary bolady. Bügingi ūrpaq sony bilip, öz boiyna darytuy arqyly zaman aǧymyna sai jetildiruine äbden bolady. Neşe ataǧa sozylatyn işki täueldilik adamnyŋ ömirin güldendirui de, tozdyryp jiberui de kädik. Sondyqtan, är adam öz teginde bolǧan qūbylmaly jaǧdailarǧa jete män berip, olarǧa saraptama jasasa, bügingi tüitkilderdiŋ qaidan bastau alatynyn ūǧynuyna mümkindik mol. «Är adam öz tegin bile otyryp, öziniŋ keleşegine köz jiberuine bolady. Qazir bizdiŋ şyǧarǧan «Tek baǧdarlamalarynyŋ şyǧu belgileri men tüzetu ädisteri» atty kitabymyzdy köptegen salalarda qoldanyp jür. Mysaly, otbasylyq därigerler, äieldi bosanuǧa daiyndaityn ginekologtar, otbasylyq psihologtar, qylmyskerlermen jūmys jasauda kömegi köp, balalarǧa sabaq beretin mūǧalimder, biznes konsultanttar üşin de qajetti qūral bolyp otyr», – deidi Valerii Dokuchaev. Būl da tektiŋ qanmen beriletin tūqym qualauşylyq belgisiniŋ biri bolsa kerek. Syrtqy repressiianyŋ işki repressiiaǧa ūlasuy arqyly adam psihologiiasy özgeretini degen ǧalymdar tüiindemesi köpşiliktiŋ nazaryn audartyp otyr. Işki garmoniiaǧa qol jetkizu üşin jeti ataŋnyŋ atyn jattap qana qoimai, olardyŋ bastan-keşkenderin de, sol tūstaǧy tarihi oqiǧalar tizbegine de, ömir süru ortasy men daǧdysyna da tereŋ dendep tüsinuge tyryssaŋyz, köp paidasy tieri sözsiz degen oi tüiedi orys ǧalymdar. «Ötkenge qarap, büginiŋdi baǧalaisyŋ», – deidi ǧalym V.Dokuchaev, qandai da bir qarǧys ūrpaqtan ūrpaqqa köşip jüre berui yqtimal. Al, sony tüsingen buynnyŋ qolyna taǧdyryn özgertuge baǧyttalǧan zor mümkindik timek. Sondyqtan, ömiriŋizdi baqytty etu üşin öz janyŋyzdyŋ bölşegindei bolǧan ata-tek turaly mälimetterge beijai qaramaǧan abzal.
Şynar ÄBILDA
