Sifrlanǧan ǧasyrda jaŋa aqparat közderı köbeiıp keledı. Jaŋa äleumettık jelıler men blogtar auditoriianyŋ nazaryn özıne tez audarady. Mūndai kezde gazet-jurnal, teledidar, radio siiaqty dästürlı BAQ tasada qalatyny anyq. Sebebı äleumettık jelıler men blogtardan är adam özıne qajettı kez kelgen aqparatty (saiasat, ekonomika, mädeniet, sport, dın, tūrmys, jeke adamnyŋ ömırı jäne t.b.) tez, oŋai taba alady. Sonda klassikalyq BAQ-tar kütpegen bäsekelestıkke qalaişa tötep beruı kerek degen saual tuyndaidy. Būqaralyq aqparat qūraldaryna degen senım daǧdarysy bükıl älemdegı jurnalistikaǧa töngen synaq desek qatelespeimız. Auditoriia dästürlı mediadan görı täuelsız blogerler men äleumettık jelılerde taralatyn aqparatty köbırek tūtynatynyn körıp jürmız. Sonda teledidar siiaqty BAQ ötken ǧasyrdyŋ belgısı bolyp qalmaq pa?
Jastar teledidar köre me?
Qazırgı kezde «Teledidardyŋ künı bıttı, ol endı ötken ǧasyrdyŋ belgısı bolyp qalady» degen oi-pıkırler batyl aitylyp jür. Mäselen, Resei halqynyŋ jartysyna juyǧy teledidar köruden bas tartuǧa daiyn. Reseilıkterdıŋ köpşılıgı kündelıktı özıne qajettı aqparatty klassikalyq BAQ-tan ǧana (teledidar, radio, gazet) emes, internetten, äleumettık jelılerden alǧandy yŋǧaily köredı eken. Resei Federasiiasyndaǧy «Qoǧamdyq pıkır» atty qordyŋ sosiolog-mamandary äleumettık zertteudıŋ qorytyndylaryn jariialap, el tūrǧyndarynyŋ 60 paiyzǧa juyǧy ǧana teledidar köretının, BAQ-tyŋ būl türı qartaiǧan adamdardyŋ ermegıne ainalyp bara jatqanyna köz jetkızgen. Būl turaly ng.ru («Nezavisimaia gazeta») saitynda kölemdı maqala jaryq kördı.
Reseilık telekörermennıŋ köpşılıgı üşın teledidar – aqparat alu közı. Saualnamaǧa qatysqandardyŋ 67 paiyzy jaŋalyqtardy teledidardan köretının aitqan, bıraq reseilıkterdıŋ denı qajettılık bolǧan jaǧdaida özge aqparat közderıne (äleumettık jelıler, blogtar, saittar) auysuǧa daiyn. Qazır el tūrǧyndarynyŋ 38 paiyzy jaŋa mediaǧa senetının aitsa, sonyŋ ışınde 18-30 jas aralyǧyndaǧy azamattardyŋ 78 paiyzy tolyq senedı. Al 31-45 jastaǧylardyŋ 49 paiyzy osyndai pıkırde. Tek 60 jastan asqan azamattardyŋ 81 paiyzy teledidarǧa, gazetterge ǧana senetının jetkızgen.
Reseidegı Qarjy jäne investisiialardy basqaru akademiiasynyŋ sarapşysy Aleksei Krichevskii qazır teledidar jas ūrpaqqa ǧana emes, 35 jasqa deiıngılerge de qyzyqty emestıgın aitady.
– Būl auditoriia üşın teledidarda bır ǧana qyzyqty närse – sport pen oiyn-sauyq kontentı. Standartty TV-nyŋ ornyna strimingtık servister men internet kelgendıkten, teledidar būl qajettılıktı de qanaǧattandyra almauda. Mysaly, aqyly jazylymǧa köşken Disney, Apple, Netflix siiaqty toptyq kompaniialardyŋ aksiiasy tez ösude. Netflix-tıŋ aksiiasy 453 dollar, pandemiiaǧa deiın būdan 1,5 ese az bolǧan. Demek, adamdar öte sapaly kontentke köştı. Öitkenı soŋǧy bırneşe jylda teledidar bilıktıŋ ügıt-nasihat maşinasynyŋ rölın atqaryp, özınıŋ aktualdylyǧynan aiyryldy. Trendınen airyla bastaǧan teledidardyŋ tyǧyryqtan şyǧatyn bır ǧana joly bar, ol – sapaly kontentpen bäsekege tüsu, – deidı A.Krichevskii.
Belgılı bloger Maksim Şevchenko Reseide soŋǧy jyldary YouTube-tıŋ keibır parametrlerı boiynşa dästürlı teledidardy basyp ozǧanyn mysalǧa keltıredı.
«Iаǧni bır-bırıne müldem ūqsamaityn auditoriia paida boldy degen söz. Qazır teledidardy būrynǧy ömır süru saltymen jüretın adamdar ǧana köredı. Al zamanaui kommunikativtık jelıde – internette ömır süretınder körmeidı. Mysaly, menıŋ üiımde teledidar körmegenımızge 6-7 jyl boldy. Apple-TV bar kezde altyn uaqytyŋdy jelılık teledidar köruge jūmsaudyŋ ne keregı bar? Öitkenı özıŋe ne kerek, qandai kölemde köretın närseŋdı qolyŋdaǧy smartfon ne iPad-tan köresıŋ. Mūny dästürlı jurnalistikanyŋ joiyluyna äkeletın qauıp dep aituǧa bola ma? Blogerler men äleumettık media qoǧamdyq pıkırdı qalyptastyruda jetekşı röl oinai beredı» deidı ol.
Qazaqstandyq sarapşy, Atameken Business Channel-dıŋ bas direktory Qanat Sahariianovtyŋ 2020 jylǧy Astana Media Week-tegı: «Teledidar – ötken ǧasyrdyŋ belgısı» degen batyl pıkırı jūrttyŋ nazaryn audardy. «Şyn mänısınde internet televiziiaǧa öte myqty qarsylas bolyp tabylady. Men Deloitte kompaniiasynyŋ aldaǧy uaqytta teledidar kontent öndıruşı fabrikaǧa ainalady, bıraq auditoriianyŋ basym bölıgı tūtynatyn arna bolmaidy degen ūstanymymen tolyq kelısemın. Sondyqtan bızdıŋ ärıptesterımız qabyrǧaǧa ılıngen teledidardy köru būl ötken ǧasyrdyŋ körınısı degendı jaqsy tüsıne bıluı tiıs. Sol sebepten bızdıŋ kompaniialardy örkendetudegı barlyq ıs-äreketterımız aqparatty tūtynudyŋ kommunikativtık mümkındıkterın damytuǧa baǧyttaluy kerek» dedı ol media forumda söilegen sözınde.
Blogerlerge degen senım tömen
«Komsomolskaia pravda» gazetınıŋ AQŞ-taǧy menşıktı tılşısı Aleksei Osipov dästürlı BAQ bärıbır būrynǧy qalpynda qalady dep esepteidı. «Bloger jurnalist bola almaidy. Ǧalamtorda milliondaǧan adamdarǧa ün qatyp, sözı men beinesın körsetıp, jazyluşylarynan «laik» jinaityndarǧa öz basym senbeimın. Mysaly, jerdıŋ är tūrǧyny Afrikadaǧy aş-jalaŋaş balalarǧa 1 AQŞ dollarynan bölse, aştyqty baiaǧyda-aq joiuǧa bolatyn edı. Milliondarǧa sözın jetkızetın blogerler nege osyndai ızgılıktı ıske barmaidy? Onyŋ ornyna bıreuı tvitterde aqparat tarata salyp, millioner atanady. Kremnii jazyǧynda joǧary bılım turaly diplomsyz-aq milliondap tabys tabuǧa bolady deitınder joq emes. Stib Djobs pen Bill Geits alǧaşqy milliondaryn solai tapqanyn aitady. Olardan keiın keremet jetıstıkke jetkender jönınde auzymyzdy aşpaimyz. Blogerlerge degen senım joq. Qazır kez kelgen memlekette tūratyn eŋ tanymal bloger sol eldegı ırı kompaniia basşysymen nemese memlekettık organ basşysymen sūhbattasamyn dese, bırden kelıse me? Joq, ärine. Būl jerde memlekettık nemese jurnalistık ūiymdar deŋgeiınde qabyldanǧan etikalyq kodeks kerek. Menıŋşe, klassikalyq media bärıbır būrynǧy qalpynda qalady. Oǧan degen senım joǧary. Blog salasy, jaŋa media degender uaqytşa närseler» deidı ol.
Britandyq-päkıstandyq jurnalist Reham Han blogerlerdıŋ dästürlı BAQ-pen salystyrǧanda taǧy bır erekşelıgı – aqparatty beru formatynda jatqanyn aitady. «Jurnalistika belgılı bır oqiǧalar jönınde äŋgımeleidı, al blogerler osy şaqta nenı közben körıp tūrǧanyn aitady. Qazırgı taŋda BBC siiaqty arnalardyŋ özı aqparat beru formatyn qaita qarastyruda. Öitkenı blogerlerdıŋ bärın sanap şyǧu mümkın emes. Būdan bölek, BBC blogerlermen bäsekege tüsu üşın barynşa «tırı» formattarǧa köşude. Auqymdy taldaudan bas tartyp, negızınen, qysqa strimder men beinejazbalarǧa, jaŋalyqtardyŋ şaǧyn formatyna taŋdau jasauda» dep tüsındırdı ol mäselenıŋ mänısın.
Belarus memlekettık universitetınıŋ dosentı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Aleksandr Gradiuşko eŋ aldymen özgerıster belarustardyŋ media tūtynuyna qatysty bolǧanyn jariialady. «2018 jyly Belarus memlekettık universitetı jurnalistika fakultetınıŋ jas ǧalymdary abiturientter men 1-şı kurs studentterı arasynda saualnama jürgızıp, 15-21 jas aralyǧyndaǧy 148 adamnyŋ oi-pıkırın jinaqtaǧan. Olardyŋ bärı ünemı smartfonǧa täueldı ekenı anyqtaldy. Respondentter mobildı ǧalamtordy 10-nan 16 saǧatqa deiın qoldanady. Būǧan qosa, 38,8 paiyzy jelıge az ǧana uaqytta qaita-qaita kıredı. Kün saiyn sūrau salynǧandardyŋ denı 2-den 7-ge deiın mobildı qosymşalardy, köbınese jiı-jiı äleumettık jelıler men messendjerlerdı qoldanady. 148 adamnyŋ 49-y müldem teledidar körmeidı, 67-sı radio tyŋdamaidy. Būl saualnamanyŋ nätijesı klassikalyq media üşın kürdelı, qauıptı prosestıŋ jarşysy bolyp tabylady» degen tūjyrym jasady ol.
Sarapşylar ne deidı?
Olga KAPLİNA,
«Internews»-tıŋ media sarapşysy:
– Şyndap kelgende, BAQ-tyŋ qandai da bır türı joiylyp ketedı dep oilamaimyn. Kontent jasap şyǧaru bar, sol kontenttı taratatyn orta bar. Mysaly, bır özım daiyndaǧan beinematerialdy kez kelgen ortada: sifrlyq teledidar arqyly nemese äleumettık jelıden tarata alamyn. Iаǧni, är adam YouTube-ke, äleumettık jelılerge arnalǧan kontent jasai alady degen söz. Demek, BAQ-tyŋ qandai da bır türı joiylmaidy, dūrysynda transformasiialanady. Oqyrmanǧa qyzyqty, tartymdy kontent kerek. Ony özderı jasap şyǧarǧysy keledı. Sol arqyly ataq, abyroi jinaudy maqsat etedı. Menıŋ tüsınıgımde klassikalyq BAQ degen ūǧym joq. Media degen ūǧym bar. Osy sözdı qoldanǧandy ūnatamyn. Qazır qoǧamdaǧy är adam – media. Osy tūrǧydan alǧanda, media eşqaşan joiylmaidy.
Erlan TÖLEUTAI,
önertanuşy, änşı:
– Baiaǧyda televidenie şyqqanda teatr qūridy degen edı. Televidenienıŋ paida bolǧanyna 1 ǧasyr boldy. Bıraq teatr qūryp ketken joq. Ol adamzattyŋ ruhani qajettılıgıne qyzmet etude. Teatr qūridy dep jürgende televidenienıŋ özı qūryp ketuge taiau tūr. Şyndyǧyn aitsaq, qazır teatrdyŋ körermenı köbeiıp, teledidardyŋ körermenı azaiyp barady. Bızdı osy oilandyruy kerek. Basqa balamaly aqparat közderı paida bolǧan soŋ, teledidar körermenderınıŋ sany kürt azaidy. Öitkenı televidenienıŋ ūstanǧan saiasaty halyqtyŋ ruhani sūranysymen qabyspaidy. Būryn arnalardy tūlǧalar basqardy. Qazır köbınese şoumender basşylyq etıp jür. Şoumenderdıŋ qosqan ülesı sol, teledidarǧa fonogrammamen auzyn jybyrlatyp än aitatyn jūldyzdardy şyǧaryp, biznestık maqsatta şoular ötkızedı. Sol jūldyz-änşıler qazır baiyp, Türkiiaǧa köşıp jatyr. Qazır kez kelgen äleumettık jelını aşyp qalsaŋyz, kım auzyna ne kelse, sony aitady. Şyndyq tügılı, halyqtyŋ anaiy aqparattarǧa da közı üirenıp, etı ölıp kettı. Qandai aqparat bolsa da selt etpeidı. «Selt etkızemız», «haip jinaimyz» dep neşe türlı aqparattardy şyǧarady. Sonyŋ özıne de eşkım nazar audarmaidy. Öitkenı şyndyqqa eşkım taŋ qalmaidy. Mysaly, «kısı ölıp jatyr», «jer satylady» degen aqparatqa selt etpeidı. Sergektık joq. Aqparattyŋ köptıgı sonşalyq, ol qazır ūlttyq sanany jansyzdandyratyn vaksina siiaqty qauıptı küşke ainaldy. Eldıŋ bärınıŋ qolynda bır-bır smartfon. Neşe türlı, san aluan aqparat äleumettık jelıden de, messendjerlerden de üiılıp keledı. Sonyŋ äserı şyǧar, qandai şyndyqqa bolsyn, tıptı qandai ötırıkke bolsyn, taŋ qalmaityn būqarany körıp otyrmyz. Gazetter siiaqty, telearnalar da köbıne qarapaiym şyndyqty aituǧa qaimyǧady. Bızdıŋ BAQ-tar osy auruyn jeŋgende ǧana alǧa basamyz».
Zapqyn SYZDYQŪLY,
baspasöz zertteuşısı, ǧalym:
«Körermen meiırı qanbasa, ızdegenın tappasa, abajadai teledidar satyp alyp qaitedı. Aqparat aspaby qaltasynda. Aqparattyŋ tauar bolǧan şaǧynda, sol tauaryŋyzdyŋ täuır boluynyŋ jolyn ızdeŋız, qoqysqa kete beretın emes, saqtap qoiyp, qaita köretın, saǧynyp otyryp qyzyqtaityn habar berıŋız. Naǧyz jurnalistika degenımız – osy. Äsırese, qazaq tılındegı habarlar turaly uaiymym köp. Jappai älemdık bäsekege qazaq tılı de qosyldy. Būl qosylu bızdıŋ erkımızden tys, tabiǧi qūbylys bolyp kettı. Qazaq tılındegı tele-radio baǧdarlama, qazaqşa gazetıŋız orys tılındegıden bes ese täuır, on ese tartymdy bolmasa, orysşasyna ūmtylamyz. Al sol orys tılınde künde körıp jürgen baǧdarlamanyŋ mazmūnyn, tıptı türı men stilıne deiın köşırıp alyp, qazaqşa qaitalap tūrsaŋyz, ondai «ūstalǧan tauaryŋyz» kımge kerek? Jurnalist – naǧyz jurnalist boluy kerek. Jauapty, ızdenımpaz, jaŋaşyl. Ärine, bızdıŋ jaǧdaiymyzda, qazaqtyŋ ärbır jurnalisı ūltjandy boluǧa mındettı. Aqparat aidynynda erkın jüzıp, qaşqandy quyp jetetın, quǧannan qūtylyp ketetın şeber jurnalist ūltşyl bolmasa, qazaqqa keregı joq. Aǧylşynşa, orysşa, qytaişa jazatyn jurnalisterımız aman bolsyn. Keregı aqparat bolsa…».
Sūltan YBYRAI,
aqparattyq tehnologiialar mamany:
«Qazaqstandaǧy dästürlı BAQ-tyŋ bolaşaǧy elımızdıŋ damuyna, ǧylymi-tehnologiialyq özgerısterdıŋ üderısıne, qazaq tılınıŋ damuyna tıkelei bailanysty. Bız qazaq tılın qūşaq-qūşaq öleŋder men poemalar, tom-tom romandar bastyryp, memlekettıŋ qoldauymen şyǧatyn, Ükımet qarjylandyratyn sany bar, sapasy şamaly, şala-jansar, oquşysy az gazet-jurnaldarmen damyta almaimyz. Būl – tūiyqqa tıreletın jol. Qaşan qazaq tılın tehnologiia tılı men biznestıŋ tılıne ainaldyramyz, sonda qazaq tılınıŋ künı tuady. Sondyqtan ırgelı, däldık ǧylymdardy qazaq tılınde oqytu öte maŋyzdy. Sonda salalyq, mamandandyrylǧan baspany damytu sūranysta bolady. Merzımdı basylymdar būrynǧydai äleuettı, qauqarly bola almaidy, aqparattyq naryqtyŋ kışkene bölıgın ǧana aluy mümkın. Jalpy qaǧazdaǧy basylym, gazet nesımen qymbat edı? Teledidar men radio bolmai tūrǧanda aqparattyŋ negızgı resmi jyldam közı boldy. Ekı kılt söz: resmi aqparat, jyldam. Odan keiın teledidar men radio būl naryqta öz ülesın aldy. Onda gazet özıne tiesılı ülestı saqtap qaldy. Öitkenı teledidar men radio – jūmysta ne üide ǧana estıp köretın tehnologiia. Smartfon ärbır adam qaida jürse sonda jettı. Iаǧni jaŋalyqtyŋ jetuı eselep östı. Gazet keledı dep poştaşyny kütpeisız. Pälen saǧattaǧy teledidar men radiodaǧy jaŋalyqtardy kütıp otyrmaisyz, sonymen qatar jaŋalyq közın de taŋdai alasyz. Ol bır «BBC» siiaqty tanymal korporasiia boluy mümkın nemese özıŋız jaqsy köretın bloger. Türlı-tüstı, beinejazba, ülkeitıp köresız be, jyljytyp jıberıp, özıŋız qalaǧandy tyŋdaisyz ba, mätınnen kerek sözdı ızdeisız be, özıŋız bılesız. Sonda jyldamdyqqa qosa aqparat közın taŋdau men olardy ekşeu, qalaǧan uaqytta tyŋdau, köru mümkındıkterı paida boldy. Oǧan qosa mätındı oquǧa erınseŋız, ony oqityn tehnologiia bar, onyŋ qazaqşasynyŋ şyǧatyn künı de alys emes. Oǧan virtualdyq-joramal şyndyq (realnost), tabiǧi şyndyqqa qosymşa joramal şyndyq qosylyp aqparat beru tehnologiiasy qaryştap damu aldynda tūrmyz. Sonda qaǧazdaǧy gazetıŋız naǧyz bäsekege tüsedı».
