Esımı öz däuırımen bırge atalatyn jäne de özı ǧūmyr keşken kezeŋmen bır ūǧym, bır qūbylys bolyp ketetın tūlǧalar bolady ǧoi. Ǧylymnyŋ törınde özınıŋ menşıktı orny bar, sübelı de salmaqty eŋbekterı bar ǧalymnyŋ bırı – akademik Räbiǧa Syzdyq.
Ǧalymnyŋ ūşan-teŋız eŋbekterın mazmūnyna qarai saralasaq, ärqaisysy bır-bır ǧylymi baǧyttyŋ arnasyna ainalyp jüre berer jäne de bır-bır azamatqa ǧylymi ataq-däreje alyp berer süiektı dünieler: Tıl normasy men tıl mädenietı; (söz sazy; sözder syry men tıl tynysy;) qazaq ädebi tılınıŋ tarihy men damuy; stil mäselesı; «sary altynnyŋ buynan jyry bar» Dulat aqyn tılı; Ūly Abaidyŋ «Köŋılge säule qondyrar» söz örnegı; ortaaziialyq ädebi tıldegı Qadyrǧali Jalairi orny, «Ūlttyŋ ruhani kösemı» Ahmet Baitūrsynov pen ūlaǧatty tūlǧa Qūdaibergen Jūbanov eŋbegı, ädebi tıldıŋ san ǧasyrlyq tarihy tūnǧan Qoja Ahmet İassaui ruhaniiaty… bolyp, sala-salaǧa tarqatyla beredı.
Ūly Abaidyŋ: «Üş-aq närse adamnyŋ qasietı: ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jürek» degen parasatty paiymy ǧalym, azamat Räbiǧa Sätıǧaliqyzy Syzdyqtyŋ adamdyq bolmysyna, azamattyq tūlǧasyna, ǧylymi öresıne tura baǧyştai aitylǧan ba dersıŋ…
«Ataqty akademiktıŋ qazaq tılınıŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtauǧa, kökeilı zamandastaryna oi salyp, jürekterıne ot tastau üşın jazylǧan ärbır maqalasy, är zertteu eŋbegı tūrǧylastarynyŋ jürekterı daualap, bara bermeitın tyŋ tūjyrymdarǧa toly» dep baǧalanyp keledı.
Ǧalymnyŋ ärbır zertteu eŋbekterı qazaq tıl bılımı ǧylymynda kökeikestı, özektı taqyryptarǧa arnalyp, jalpy ǧylymi damu üderısımen ündestık tauyp otyratyny ǧylymi ortaǧa belgılı…
Söz basyn ǧalymnyŋ eŋ qomaqty keiıngı zertteulerınıŋ bırımen sabaqtasaq… Elbasymyzdyŋ Ūlytau törınde aitylǧan: «Qazaq handyǧy – bızdıŋ elımızdıŋ tüp-tamyry. Būl – tūŋǧyş memleketımızdıŋ bolaşaǧyn belgılegen ülken tarihi oqiǧa» degen tereŋ paiymyn ǧalym R.Syzdyq zertteulerımen bailanystyra ketken jön dep esepteimız.
«Qazaq handyǧyn qūrudaǧy tıldıŋ mänı men qyzmetı qandai röl atqardy degendı arnaiy taldap-tanudyŋ mänı zor» deidı ǧalym.
«Handyqty qūraityn taipalardy toptastyryp, bırıktırıp, ūstap tūruşy faktor – tıl. Tıl – halyqtyŋ eŋ basty, eŋ qajet, eŋ oŋtaily, eŋ küştı qorǧany».
Tıl bılımı ǧylymynyŋ körnektı ökılı R.Syzdyq sonymen qatar, qazaq tılınıŋ handyq qūrylǧanynan köp būryn ädebi tıl retınde qalyptasqany turaly tūjyrymdy oilar aityp, ǧylymi maqalalar ūsynady. Būl mäseleler joǧary oqu oryndaryna arnalǧan «Qazaq ädebi tılınıŋ tarihy» atty oqulyqtarda keŋınen talqylanyp keledı. Zertteuşı-ǧalym R.Syzdyqtyŋ özı baiandaǧanyndai, «Auyzşa damyǧan qazaq ädebi tılı sözdık qazynasy bai, fonetikalyq jüiesı özge türkı tılderınen bölınıp, saralanǧan grammatikalyq tūlǧa täsılderı erekşelenıp, ornyqqan öte körkem, äserlı tıl bolyp osy zamanǧa jettı». Ǧalymnyŋ qazaq ädebi tılınıŋ tarihyn, HV ǧasyrdaǧy qazaq handyǧynyŋ qūryluymen sabaqtastyra otyryp, naqty faktılermen ret-retımen baiandaǧan «Auyzşa damyǧan qazaq ädebi tılı» atty qomaqty eŋbegı 2014 jyly jaryq körgenı belgılı.
Ǧalymnyŋ tıldık normaǧa arnalǧan «Tıldık norma jäne onyŋ qalyptanuy» (2001) atty monografiiasy qazaq tıl bılımınde norma mäselesın teoriialyq tūrǧydan arnaiy söz etken tūŋǧyş ızdenıs bolyp tabylady. Sonymen qatar, bügıngı ädebi tılımızdıŋ qoldanysynda qalyptanǧan leksika-grammatikalyq, orfografiialyq, orfoepiialyq, körkemdık zaŋdylyqtaryn jüielı körsetken, qazaq tılı normalaryn kodefikasiialauda özındık orny erekşe özge de eŋbekterı bar ekenı belgılı.
Al endı osy ǧylymi nysandar, ǧalymnyŋ ömırdegı öz ūstanymy, öz bolmys-bıtımımen üilese ündestık tapqanyna taŋyrqaisyŋ. Ǧylymi laboratoriiasy men qarapaiym tırlıgındegı sabaqtastyqty, ǧylymǧa közqarasy men ömır qūbylysyna közqarasyndaǧy ortaq oralymdy baiqaǧandai bolasyŋ. Özıne de, şäkırtterıne de talap qoiǧyş, ömırde är närsenıŋ dūrystyǧyna jete män beretın ǧalym, bır qaraǧanda uaq-tüiek bolyp körınetındei jaǧdaidy – maŋyzdy mäsele därejesınde qarastyryp keledı. Sözdı dūrys aitu normalary, söz sazy, emle jäne tynys belgılerı, tıl tazalyǧy, söileu mädenietı mäselelerıne ünemı köŋıl bölude iaǧni sauatty jazatyn, sauatty söileitın qazaqtyŋ tılın qalyptastyru nemese tılımızdıŋ sūlulyǧy men symbatyn saqtap qalu – ǧalymnyŋ bır maqsaty. Jalpy, qai maǧynasyndaǧy tazalyq, sauattylyq, äsemdık, maǧynaly sändık Räbiǧa Sätıǧaliqyzynyŋ ışkı bolmysymen ündes, ömırdegı ūstanymymen qatarlasa jüretının baiqaisyz…
Ǧalym ızdenısterı ömırdegı öz mınezımen sabaqtas dedık qoi. Ǧylymi ızdenısınıŋ örıstı bır baǧyty – Abaidyŋ «quaty küştı nūrly sözderın saralau» bolyp keledı. Ärine, onyŋ bır sebebı: ūly oişyldyŋ ruhani-mädeni älemıne taǧzym etuı, jas ūrpaqqa sol biıktı nūsqauy bolsa, ekınşı bır sebebı – ūly aqynnyŋ ūlttyq psihologiiamyzdaǧy keibır toǧyşar qylyqtarǧa küiıngennen tuyp, «quatty oidan bas qūraǧan» sözderınıŋ äser-küşı. «Peiılı şikı, aqyly küikı» pendelerdıŋ qylyǧy tüŋıltedı. Pendelıktı kısılıkke jeŋdırudı – qataŋ zaŋ, qalypty norma dep esepteitın qazaq qyzynyŋ ışkı jan düniesı Abaidyŋ söz örnegımen bırge örılıp ketkendei…
Akademik R.Syzdyqtyŋ Ūly Abaidyŋ qazaqtyŋ ädebi tılınıŋ damuy barysyndaǧy eŋbegın, rölın, öleŋderınıŋ körkemdık poetikasyn qarastyrǧan «Abai şyǧarmalarynyŋ tılı», «Abaidyŋ söz örnegı» atty monografiialyq zertteulerı ūly tūlǧanyŋ qazaq ruhaniiatyndaǧy, qazaq söz önerındegı ornyn aiqyndap berudegı ülken bır jetıstıgı bolyp tabylady. (Abai ensiklopediiasyndaǧy maqalalary üşın Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty ataǧyn alady, 1996 j.)
Ǧalym «Sözdı qūlaqpen qarmamai, jürekpen tyŋdai bılu» (Abai) kerektıgın lingvostilistikalyq taldau barysynda da körsetıp otyrady. Keşegı Dulat Babataiūlynan bastap Ä.Kekılbaev, A.Süleimenov, F.Oŋǧarsynova, D.İsabekovterdıŋ şyǧarmaşylyǧyna üŋıle otyryp, qazaq sözınıŋ närlılıgıne tamsantady, sūlulyǧyna süisındıredı. «Jazuşy jäne söz mädenietı» (1983), «Söz qūdıretı» (1994) eŋbekterınde bügıngı qalamgerlerımızdıŋ söz syryna boilaǧan tereŋdıgı keŋınen taldanady.
Tumysynan turalyqqa tartyp, är närsenıŋ ädıletıne jyǧylatyn qazaq ziialysy R.Syzdyq öz otbasy men Otanynyŋ basynan ötkendı böle-jaryp qaramaidy. Zamanyndaǧy ziialy azamattardyŋ bırı – äkesı Sätıǧali Qūtqojin – qūzǧyn-zaman qūrbany bolsa, ömırdegı serıgı, Qazaqstannyŋ halyq ärtısı Şahan Musin de «taǧdyrdyŋ toŋazytqyşyna mūzdaǧan edı». Qazaq ziialysynyŋ būl zūlmattan aman qalǧany – neken-saiaq qoi.
A.Baitūrsynov, Q.Jūbanov- tardy jabylǧan jaladan aqtap aluǧa täuekelge baruy – ülken azamattyǧy ǧana emes, ardaqtylarymyzdyŋ halqy üşın sıŋırgen eŋbegın ūlyqtau ekenı kümänsız. Keş kelse de, şyndyq – bärıbır saltanatty. Kımge, qaşan kelgenıne qaramastan solai ǧoi! Endeşe, şyndyqqa şyrai beru kerek bolsa, Räbiǧa Syzdyq qai kezde de ony moiyndatuǧa şamasy jetkenşe äzır.
Repressiiaǧa ūşyraǧan asa körnektı ǧylym men qoǧam qairatkerlerı, qazaq tıl bılımınıŋ negızın qalauşy ǧalymdardyŋ ömırı men ǧylymi eŋbekterı turaly R.Syzdyq alǧaşqy bolyp ǧylymi zertteuler jasaǧany da belgılı. Mysaly, «Q.Jūbanov – ǧalym-azamat» (2004), «Ahmet Baitūrsynov» (1990), «H.Dosmūhamedov. Taŋdamaly» (1998) siiaqty eŋbekterdı atauǧa bolady jäne de osyndai igı ıstermen qatar olardyŋ ǧylymi mūralaryn jinastyryp baspaǧa äzırleu jūmystaryn da qolǧa alǧan bolatyn.
Qoja Ahmet İassaui hikmetterı tılıne arnalǧan monografiiasy (2004), «Iаzyk Jami at-tauarih Jalairi» (1989), M.Qoigeldievpen bırge jazǧan «Qadyrǧali bi Qosymūly jäne onyŋ jylnamalar jinaǧy» (1991) taǧy basqa zertteulerın atauǧa bolady.
Qoja Ahmet İassaui hikmetterınıŋ tılı arqyly ūrpaǧyn ädebi tıldıŋ san ǧasyrlyq tarihyna boilatu bır maqsaty bolsa, endı bırı – ruhani biıktı İassaui danalyǧynyŋ mejesımen ölşetu bolar, öitkenı ötkennıŋ bärı ötkınşı emes, erteŋımızge ala jürer enşımız de bolatynyn tarihi paiymy mol ǧalym jadynan şyǧarmaidy. Bır kezde (70-jyldary) bastaǧan ısın qaita qolǧa alǧany – Abai aitqandai – aqyldy qairattan asyra, üstırttemei, tereŋge baruy dep ūǧamyz.
Filolog-zertteuşı R.Syzdyq- tyŋ ǧalymdyǧymen qatar adamgerşılık bolmysyna da nazar audarǧan jön bolar. Ǧalymnyŋ ǧalymdyǧy ıstı qalai bastaǧanynan da, qalai aiaqtaǧanyn da körınetının, öz ülgısı arqyly bızder tanyp ta jatamyz. «Qabılet-qarymyŋ bar ma, oiyŋnyŋ şau tartyp, küŋgırt qaluyna äste, jol berme!» – degen «būiryqty» bız, şäkırtterı, oryndai bermeimız-au, al, özı üşın ol – zaŋ! Ömırde sergek adam, önerde de (ǧylym da öner ǧoi) boiküiezdıkke jany qas. Ol qasietıne şäkırtterı men ärıptesterı taǧy kuä.
Jaŋalyqqa sergek qarauy da – ǧylymǧa degen janaşyrlyǧy dep ūǧamyz. Tılşı-ǧalym retındegı abyroi-ataqqa tek qana tynymsyz eŋbekpen emes, tereŋ paiymmen de jetkenın Räbiǧa Sätıǧaliqyzynyŋ älemın tanyǧan ärqaisymyz aita alamyz. Kei-keide sapadan görı sanǧa basymdyq bergen qazırgı uaqytta Syzdyqova siiaqty ǧalymdardyŋ, ǧylymǧa qalai qyzmet etu kerektıgın körsetuı de – bız üşın önege örısı.
Räbiǧa apai özımen öreles intellekt iesımen de, jaŋa bastaǧan jas talappen de – kım-kımmen de pıkırles, mäjılıstes bola alady. Qazaqtyŋ maŋdai aldy ǧalymy, ūltymyzdyŋ elitasy kädımgı qarapaiym qalpynda ortamyzdy olqysynbai qasymyzdan tabylady. Bız bolsaq, onyŋ kım ekenın «ūmytyp», bırese erkelep, bırese «tyŋdamai» erkın ketıp, «qoryqpai-aq» qasynda otyramyz… Taudyŋ jaqyndaǧan saiyn alasaryp, alystaǧan saiyn biıkteitını adam tabiǧatyna tän qūbylys eken ǧoi. Köpşıl, aqjarqyn apamyz kımmen dostassa da, peiılı kedei baimen, köŋılı tar jomartpen,tüsınıgı tömen töre men qoŋsy qona almasy anyq… Ol kısı bıreudıŋ köŋılınen şyǧudy maqsat ta etpeidı, ūnamasa oryp tastaidy, kesımın bır-aq aitady, bıraq bırdeŋenı kek tūtu – tabiǧatyna mülde jat. Bızder – kısılık mektebınen de ötıp jürmız, ol adamdy – adamgerşılık ädebın tanytuşy dep baǧalaitynymyz da sondyqtan.
İä, Räbiǧa Sätıǧaliqyzy Syzdyq – belgılı tılşı-ǧalym, türkıtanuşy, Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, Türkiia «Dil Korumu» lingvistikalyq qoǧamynyŋ korrespondent müşesı, Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen ǧylym qairatkerı, Qazaqstan Respublikasy Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty, Şoqan Uälihanov atyndaǧy syilyqtyŋ, «Qūrmet belgısı», «Parasat», I därejelı «Barys» ordenderınıŋ iegerı, esımı Qazaq SSR-ınıŋ «Qūrmettı Altyn kıtabyna» jazylǧan qazaq tıltanymynyŋ kemeŋgerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor.
Ūltymyzǧa ūlaǧat bolatyn tūlǧalar turaly, ūlttyq qūndylyqtarymyzben maqtana alu kerektıgı turaly köp jazylady ǧoi. Öz-özımızdı tanyta almai, özgenıkın mansūqtap ketetınımız jaily da jiı aitylyp jatady.
Ǧalymnyŋ aty da, haty da ölmei, bügınmen jarasyp, erteŋge jalǧasyp, ündestık tauyp jatsa, ǧalymnyŋ özı maqsat qoiǧanyndai, onyŋ el aldyndaǧy paryzynyŋ oryndalǧany dep bılemız. Al bız keiıpkerımızdı «Astana aqşamy» gazetı arqyly elge taǧy bır tanytqymyz keldı.
Gülnar MŪRATOVA,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia
ūlttyq universitetınıŋ
professory, filologiia
ǧylymdarynyŋ doktory,
QR bılım beru ısınıŋ üzdıgı
