Elordanyŋ otbasylyq instituty qūramyn söz etkende basym köpşılıgı köpbalaly bolyp keledı. Otaǧasy qūrylystardyŋ bırınde jūmys ıstese, balalardyŋ anasy bılım beru nemese densaulyq saqtau, taǧy basqa memlekettık qyzmetterde eŋbek etedı dep aituǧa bolady. Otbasylyq qūndylyqtardy därıpteude elordalyq äkımdık tarapynan türlı mädeni, äleumettık şaralar ötkızılıp, onyŋ ortasynda jürmız de. Degenmen memleketımızdıŋ tıregı – otbasy mäselesıne kelgende şeşuı kürdelı tüiındı mäseleler jetkılıktı.
Sonyŋ bırı – soŋǧy oqiǧalardyŋ legınde äielderdıŋ qūqyqtaryn jäne balalardyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etuge qatysty mäseleler alǧa şyqty. Ol üşın arnaiy zaŋ qabyldandy. Bır jaqsysy, otbasylarǧa kömek körsetu infraqūrylymyn qalyptastyruǧa baǧyttalǧan özgerısterdı, sondai-aq tūrmys salasyndaǧy qylmystar jäne balalarǧa qarsy jasalǧan zorlyq-zombylyqtyŋ barlyq türlerı üşın jazany küşeitudı atap ötuge bolady dep biık mınberlerden estılıp jatyr.
Endıgı jerde küieuı äielın ūryp-soqqany, densaulyqqa jeŋıl, auyrlyǧy ortaşa jäne auyr ziian keltırgenı, azaptap-qinaǧany üşın qylmystyq jauapkerşılık engızıldı jäne küşeitıldı. Būdan bölek, tūrmystyq zorlyq-zombylyq faktılerın anyqtauǧa jäne aldyn aluǧa baǧyttalǧan bırqatar şara közdelgen eken.
Mūnyŋ bärı öte dūrys, būryndary tūrmystyq, otbasylyq, özara adamdardyŋ ışkı şaruasyndai körınıp, qoǧamda aityla bermeitın bıteulı jaranyŋ auzy aşylǧandai boldy. Bıraq mūnymen mäsele şeşılıp ketse jaqsy. Mūnymen tolyqqandy, ūlttyq qūndylyqtarǧa negızdelgen otbasylyq instituttyŋ şaŋyraǧyn biıktete ala ma? Äiel, bala-şaǧany zorlyq-zombylyqtan qorǧaǧanmen, ūlttyq mentalitemızde bedel bolyp sanalatyn er-azamatty jyǧyp berıp tūrǧan joqpyz ba? Bälkım, būl mäselege basqa jaqtan kelu kerek şyǧar?
Lev Gumilev atyndaǧy
Euraziia ūlttyq universitetı äleumettık ǧylymdar fakultetınıŋ PhD doktory Symbat ŞAKİROV:
– Men būryndary da aityp jürmın, qoǧamda terıs üderıs bastalyp ketken siiaqty. Äiel men erkektıŋ qoǧamdaǧy ornyn anyqtai almai jürmız. Bır-bırıne qarama-qaişy, bır-bırıne ilıkpeitın, bır-bırıne baǧynbaityn, kerek deseŋız, moiynsūnbaityn ekı tūlǧaǧa ainaldyryp aldyq. Būl qauıptı. Äiel men er azamattyŋ onyŋ otbasyndaǧy, jalpy tabiǧi jaratylysyn eskermeudıŋ soŋy jaqsylyqqa jetkızbeidı. Ekı jarty qosylyp, bır bütın boludyŋ qamyn oilamaǧan jerde ärqaisysy öz ornyn, mındetın, jauapkerşılıgın tüsınbegende tolyq otbasy ideiasyna oraludyŋ mümkındıgı az.
«Tolyq otbasy» qaǧidasyn qaita qarau kerek. Tolyq otbasy – tolyq memleket, tolyq adam. Būl jerde tolyq otbasy qaǧidasyn konfliktologiia aiasynda da qarap, memleket tarapynan tolyq otbasyn qoldau bolyp, ony memleketımızdıŋ myqty negızın qūraityn institut retınde kötermeleuı tiıs. Ūlttyq qūndylyqtarǧa negızdep tūjyrymdamasyn jasau kerek. Neke, otbasy zaŋdaryn europalyq ūstanymǧa emes, ūlttyq qūndylyqtarǧa beiımdep jazu kerek. Demek olarǧa jeŋıldıkter berıp, otbasyn saqtai alǧandarǧa qosymşa mümkındıkter aşyp jaǧdaiyn jaqsartuǧa jaǧdai jasaluy kerek.
Rasynda da ǧalymnyŋ aituynşa, qoǧam bırjaqty ūstanymǧa bailanyp, taiaqtyŋ ekı ūşy baryn elemei jatqan siiaqty. Tolyq otbasyn qorǧau jaǧynda emes, ajyrasqandardyŋ taŋdauyn jön körıp, otbasy qiyndyqtaryna şydamai, bastaryn qūrai almaǧandardy qoldaityndai körınedı. Ärine, bolǧan ıstıŋ qylmystyq astary bolsa, jauapqa tartyluy kerek. Degenmen, osy jaǧdaida jetkızgen jaittyŋ alǧy şarttaryn, saldar-sebepterın zerttegen adam bar ma? Jastarǧa jan-jaqty qoldau körsetıp, berık otbasylyq qarym-qatynastardy qalyptastyrudy qaidan üirenbek? Odan qaldy, otau qūratyndardyŋ densaulyǧy bırınşı kezekte. Statistika boiynşa köptegen otbasylardyŋ şaŋyraǧynyŋ şaiqaluyna balasyzdyqtyŋ äserı mol. Belsızdık te jastar arasynda beleŋ aluda. Jaŋa üilengenderdıŋ baspananyŋ bolmauy psihikalyq jaǧynan qyssa, jetıspeuşılık pen jūmyssyzdyqty qosyŋyz.
Däm-tūzy jaraspai, arada bala bolyp, ekı aiyrylǧandardyŋ jaǧdaiyn kımder eskerıp jür? Osydan bırer jyl būryn elımızdıŋ är aimaǧyndaǧy ekı myŋnan astam nekesı būzylyp, ajyrasqandardyŋ arasynda saualnama jürgızılıptı. Bırınşı nekeden balasy bar erlerdıŋ teŋ jartysy bala tärbiesıne aralasa almaidy. Ärbır besınşı äke, iaǧni saualnamaǧa qatysqandardyŋ 21 paiyzy anasymen bırge tūratyn öz balalarymen sirek kezdesedı, ärbır törtınşı äke balasymen müldem kezdespeidı, onyŋ tärbiesıne de aralaspaidy. Aitpasa da tüsınıktı, bır kezderı süiıp-küiıp qosylǧandardyŋ bıtıspes jauǧa ainalyp, balasyn bır iıskeuge de zäru etıp kek qaitarǧannyŋ amaly.
Ärine, köşelerımızge «Äke, aliment töledıŋ be?» dep közı jasauraǧan säbidıŋ suretın ılıp qoiu jeŋıl şarua. Al naqtysyna kelsek, äkenıŋ balasynan bezuıne zaŋymyz ben äielderdıŋ qolaiyna jyǧylǧan qoǧamdyq stereotip äser etıp jatqan joq pa? Ortada bala bolǧan soŋ, erlı-zaiypty bolyp bırge tūrmasa da qalypty adami qarym-qatynasty saqtau qajettıgın, onyŋ amaly men jolyn zaŋmen rettemei, özderınıŋ jauapkerşılıgıne salyp qoiudyŋ aqyry osyǧan jetkızgen joq pa dep te oilaisyŋ.
Osyndai äleumettık mäselenıŋ jalǧyz şeşımı «tolyq otbasy» degen ǧalymnyŋ sözınıŋ jany bar. Seksenınşı jyldarǧa deiın jastar arasynda ajyrasu sirek bolatyn. Küieuden qaityp kelgender süiekke tüsken taŋbadai, öz äuletı-aq tūqyrtatyn. Qoǧamda eşqandai syiy men orny joq edı. Sol sebeptı köp närsege keşırımmen qarap, ajyraspaityn. Qazırgılerdıŋ taŋdauyn qolpaştaityn zaŋymyz bar, qoǧam basynan sipap müsırkep otyr. Ekeuıne bırdei tüsetın jauapkerşılıktı jalǧyz äkesıne audaryp qoiyp, aliment töletıp otyrǧany da äieldıŋ sözın söilegendıkten. Şetelderde basqaşa, ajyrasqan künde de adami qarym-qatynasynan qalmai, bala tärbiesıne aralasyp, bala öskenşe bır-bırın qoldap otyrady eken. Būl, eŋ aldymen, balaǧa kerek. Tolyqqandy otbasynda öspese de äkenıŋ qamqorynyŋ, panasynyŋ aiasynda ösedı. Bızdıŋ zaŋ balanyŋ jaiyn emes, balanyŋ qaltasyna tüsetın azyn-auyq aqşamen şektelıp otyr. Būl da – aldaǧy uaqytta qaraluǧa tiıstı mäsele.
Aitatyny joq, ajyrasudy toqtatu qiyn närse. Adam taǧdyry degen jerde zaŋnyŋ da, zakonnyŋ da küşı jürmeidı. Eger tolyq otbasyn saqtai almaityndai jaǧdaida bır-bırımen ūstasqan jauǧa emes, bırın-bırı tyŋdai alatyn, sabyrly qatynasty ūstap tūrudyŋ mädenietın qalyptastyrǧan jön.
Asylynda «tolyq otbasy» ideiasy köŋılge qonady. Ony qoldap, jaŋadan şaŋyraq kötergenderge üi aluǧa jeŋıldıkter bolyp, medisinalyq qyzmetter tegın körsetılıp, otbasymen şyqqanda demalys ortalyqtary qoşemetpen qarsy alyp, bır otbasynyŋ üş tolqynyna (atasy, balasy nemeresı) tegın qyzmet körsetıp, taǧy sol siiaqty igılıkterge qolyn jetkızıp, qolpaştap jatsa, onda olardyŋ qoǧamdaǧy bedelı de ösedı. Jastar da ūiasyn būzbas būryn, qoǧamdaǧy qūrmetın joǧaltatynyn oilap, aqyldyŋ bezbenıne salar edı.
