Būdan tura bır jyl būryn, 2016 jylǧy 9 qaraşa künı Amerika Qūrama Ştattaryndaǧy prezident sailauy aiaqtalyp, ol Donald Tramptyŋ tūǧyrǧa köterılgenın jariia etıp edı. Mūny däl sol künı Reseidıŋ Memlekettık dumasy qol şapalaqtap qarsy alyp, erekşe quanyş sezımın bıldırgen bolatyn. Reseidegı köp jūrtty quanyşqa bölegen būl habar Amerika halqynyŋ köp bölıgı üşın kütpegen oqiǧa siiaqty qabyldanyp, talai adam eseŋgıregen eldıŋ keipın tanytqan-tyn.
Alaida arada ötken bır jyl reseilıkterdıŋ tym erte jäne beker quanǧanyn körsetıp berıp otyr. Sailau aldynda Reseimen qarym-qatynasty jolǧa qoiuǧa qaita-qaita uäde bergen jetpıs jastaǧy milliarder Donald Tramp mūny jüzege asyru baǧytynda aitarlyqtai pärmendı bırde-bır qadam jasai almady. Qaita ekı eldıŋ arasyndaǧy qarym-qatynas būrynǧydan da naşarlai tüspese, jaqsara qoiǧan joq. Būǧan, sırä, Amerika arnauly qyzmet organdary tarapynan AQŞ prezidentı sailauyna Reseidıŋ kiberşabuyl arqyly aralastyǧy boldy degen aiyptaulary naqty äser etse kerek. Būǧan qosa, Donald Tramp özınıŋ aldyndaǧy Barak Obamanyŋ kezındegı bilıktıŋ bıraz bölıgın tızgınınen şyǧaryp aldy. Qazır būl eldı prezident emes, kongress bilep otyrǧandai äser qaldyrady. Tüptep kelgende, sailau aldynda Hilari Klintonnyŋ lagerı jaqtan aitylǧan Tramptyŋ mälımdemelerınıŋ bärı sailanyp alǧannan qyzdyrma qyzyl sözge ainalyp ketetın ritorika ekenı jönındegı tūjyrymnyŋ denı rasqa şyqty.
Qazır arada bır jyl ötkennen keiın AQŞ pen Reseidıŋ arasyndaǧy qalyptasqan ahualdy jaqsy dep te, jaman dep te kesıp aituǧa bolmaidy. Bır jaqty surettep şyǧu öte-möte qiyn. Sebebı olar jaqsy räuıştegı äŋgımeden keide ekı jaqtyŋ bır-bırıne qaru qoldanuǧa daiyn tūrǧany jönındegı boljamǧa deiın ūlasyp ketıp jatady. Būl aralyqta AQŞ prezidentıne impichment jariialau jaiynda da ūrandar köterılıp, arasynda köp adam qatysqan şerulerge jalǧasyp ketıp tūrady. Mūnyŋ bärı Donald Trampty ünemı üreimen auyzdyqtap ūstaudyŋ bır amal-ailasy siiaqty da bolyp körınıp ketedı.
Şyndyǧynda, Tramptyŋ özı mäŋgı emes. Ol öz merzımınde me, oǧan jetpei me, äiteuır bır ketedı. Sodan keiın onyŋ ornyna kelgen adam da osy keptı bastan keşedı. Sebebı būǧan müddelı adamdar mūhittyŋ arǧy betınde öte-möte köp. Onyŋ özıne sebep bolatyn jait – AQŞ-tyŋ ūdaiy joq jerden jau ızdep, qarulanuǧa qarjyny üiıp-tögıp bölıp otyrǧany kerek. Sonda jaŋaǧy müddelı adamdardyŋ biznesterı jüredı. Osy esepten kelgende, Reseidıŋ özı de jai ǧana nysana. Endı mūndai nysana qataryna, bırınşı «planda» tūrmaǧanymen, Qytai da qosylyp kele jatqan siiaqty.
Qytai demekşı, özınıŋ sailanǧanyna bır jyl tolǧan künı Donald Tramp osy elge bardy. Ondaǧy kezdesulerde ekı eldıŋ liderlerı ekıjaqty sauda qarym-qatynasy men Soltüstık Koreia töŋıregındegı problemalardy talqylady. Kelıssözdıŋ köp bölıgın KHDR-dyŋ iadrolyq äreketterı qūrady. Äŋgıme barysynda Qytai basşysy Si Szinpin körşılerınıŋ iadrolyq qaruǧa ie boluy öz elı üşın de tiımsız bolyp otyrǧanyn aitty. AQŞ prezidentı Si Szinpinge sonda: «Sız küştı adamsyz. Men būl problemany sızdıŋ şeşetınıŋızge senemın» dep qolpaştap qoidy. Bıraq, şyn mänınde, būl problemanyŋ qalai şeşıletının qazır eşkım de bılmeidı. Al KHDR Amerikanyŋ qarulanudy arttyruy üşın kezektı sebep retınde de kerek.
Jurnalister aldyna şyqqanda Tramp ta, Si Szinpin de ekı el qarym-qatynasynyŋ jaŋa sapalyq deŋgeige köterılgenın alǧa tartty. AQŞ pen Qytai arasyndaǧy bailanystyŋ auqymy beibıtşılıkke qoldau körsetude ülken röl atqaratyny aityldy. Degenmen AQŞ-tyŋ qol jetkızgen eŋ ülken jetıstıgı Aliaskanyŋ syǧymdalǧan tabiǧi gazyn qūbyrmen Qytaiǧa tartu jobasynyŋ maqūldanǧany boldy. Qūny 43 mlrd dollardy qūraityn būl jobanyŋ Reseidıŋ bügınde Qytai üşın qolǧa alyp jatqan «Sıbır küşı» gaz qūbyryna qarsylas balama bolǧaly tūrǧany da tüsınıktı. Jasalǧan jospar boiynşa endı Aliaskanyŋ terıstık betındegı ken oryndarynan ştattyŋ oŋtüstıgıne jetkızılu üşın 800 mildık qūbyr tartylady. Sol jerden syǧymdalǧan gaz tankerlerge salynyp, mūhit jolymen Qytaiǧa attandyrylady. Taraptar jospardyŋ büge-şıgesın jyl soŋyna deiın talqylaidy. Sodan keiın ıske kırısedı. Bıraq būl Resei gazyn «laqtyryp» tastauǧa da jatpaidy. Sebebı Beijıŋ Aliaskadan aldyrylatyn syǧymdalǧan tabiǧi gazben bükıl Qytaidyŋ sūranysyn ötei almaidy. Al «Sıbır küşınıŋ» jyldyq quaty qūbyr arqyly 38 mlrd tekşe metr gaz jetkızıp tūru bolmaq. Onyŋ alǧaşqy önımderı 2018 jyldyŋ ışınde-aq berıle bastaidy. Al AQŞ syǧymdalǧan gazdy 2019 jyldan beretın bolyp otyr.
Al būdan bırer kün aldyn AQŞ Senaty komitetterı men ökıldıkter palatalary «Resei agressiiasyna qarsylyq körsetu» üşın 5 mlrd dollar aqşa bölu jönınde şeşım qabyldady. Söitıp, zaŋ jobasyna säikes, jalpy äskeri biudjet mūnyŋ aldyndaǧy jyldan 15 paiyzǧa artyp, rekordtyq deŋgeige – 700 mlrd dollarǧa jettı. Sonyŋ ışınde «Europalyqtardyŋ bastamasyna ie bolu üşın» kärı qūrlyqta äsker ūstauǧa 4,6 mlrd dollar jūmsalatyn boldy. Reseige qatysty äskeri biudjet jeke tarau boiynşa qarastyrylǧan. Onda «Reseidıŋ toqtausyz jasap kele jatqan agressiiasy» qatarynda 2008 jyly Gruziiaǧa basyp kırgenınen 2014 jylǧy Ukrainadaǧy jaǧdailarǧa deiın bar. Būl «basqynşylyqqa», sondai-aq, Arktika aimaǧy men Jerorta teŋızınde Resei äskerlerı qūramynyŋ köbeie tüsuı de jatqyzylǧan. Sol siiaqty AQŞ-tyŋ qauıpsızdıgı men Batystaǧy demokratiiany qorǧau, jalǧan aqpar taratu, kiberşabuyl men sailauǧa yqpal jasau, Reseimen gibridtık soǧys qimyldary degen tarmaq ta äskeri biudjettı arttyruǧa sebep bolypty.
Şyn mänınde, kımnıŋ jer jüzınde halyqaralyq jandarm rölın atqaryp kele jatqanyn jūrt bylaişa da bıledı. Bıraq sony batyp aituǧa batyldyq joq. AQŞ-tyŋ äskeri biudjetı aldaǧy jyly 700 mlrd dollar bolǧaly tūrǧanyn joǧaryda aittyq. Al Reseidıŋ biylǧy äskeri biudjetı 69 mlrd dollardy qūrap, ol AQŞ pen Qytaidan keiıngı üşınşı satyǧa ornalasty. Osy derekterdıŋ özı köp närsenı tüsındıredı ǧoi dep oilaimyz.
Serık PIRNAZAR
