banki s kreditnymi kartami s lgotnym periodom
«Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasynda qolǧa alynǧan «Qazaqstannyŋ kielı jerlerı» kartasyn tüzu – asa maŋyzdy şara. Elımızdıŋ kielı jerlerı kartasynda Otyrardyŋ alatyn orny erekşe, alaböten.
Toqsanynşy jyldardyŋ aiaǧynda Şäuıldırden Türkıstanǧa aparatyn töte jolmen kele jatyp Otyrar qala jūrtynyŋ orny – alyp töbe janynda qaptap tūrǧan avtobustarǧa közım tüstı. Jetkınşek balalar märe-säre bolyp, köne qala ornyn aralap jür eken. Jaqyndap jön sūrasam, ejelgı Sairamnan (İspidjab) ekskursiiaǧa kelgen oquşylar bolyp şyqty. Ol kezderı Sairam audanynyŋ äkımı ūltjandy qairatker Quanyş Aitahanov bolatyn. Ökınışke qarai, osy bastama öŋır, el boiynşa jandanyp kete qoiǧan joq. Äitpese, Saraişyq, Üstırt, Esık, Aqyrtas, Jidebai maŋynda qaptaǧan kölıkter keptelısıne kuä bolyp, jetkınşekter Otan tarihyn
tereŋnen qazyp jatar edı.
«Otyrar – bız üşın qazaq tarihynyŋ altyn besıgı, Kulikov alaŋy, Borodino alaŋy, Vaterloo alaŋy sekıldı erlık alaŋy» deidı osy topyraqtan tülep ūşqan ūlt maqtanyşy Özbekälı Jänıbekov. «X-XV ǧasyrlarda Syrdariia jaǧasynda Otyrardan ülken qala bolmaǧan» deidı äigılı arheolog, etnograf Älkei Marǧūlan. Sonymen, tüiındep, syǧymdap aitqanda, Otyrar qazaqqa nesımen qymbat, nesımen qadırlı?
Eŋ aldymen Otyrar (Farab) – Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ Otany. «Äl-Farabi ūly filosof Aristoteldıŋ mūralaryn jaŋsaq pıkırlerden tazartyp, öz qalpyna dūrys tüsıre bıldı, özınıŋ bırınşı ūstazǧa degen ǧylym salasyndaǧy ülken adamgerşılık, azamattyq ıs-äreketın tanyta bıldı. Sondyqtan da Şyǧys filosoftardy ony «al Muallim as-sani» – ekınşı ūstaz dep ataǧan» deidı körnektı qazaq filosofy Aǧyn Qasymjanov. Ūly ūstazdy tuǧan topyraǧyna oraltu da oŋai bolǧan joq. Farab degen qala qazırgı Chardjou maŋynda da, Samarqannyŋ janynda da bolǧan. «Ūlylar – ortaq» degendei, ǧūlamany täjık, özbek aǧaiyndar da «öz babamyz» dep köp eŋbektedı. Üşınşı Farab – Syrdyŋ sol jaǧalauynda – onyŋ kındık qany osy öŋırdegı Oqyzda tamǧan. Mūny qyzyl imperiia qūrsauynda otyryp, ötken ǧasyrdyŋ
jetpısınşı jyldary ǧylymi tūrǧyda däleldep, Almatyda halyqaralyq konferensiia ötkızudı Dınmūhamed Qonaevtyŋ Odaqtaǧy ülken bedelın salyp jürıp ıske asyrǧan – danagöi Aqjan Maşani. Äl-Farabi – ensiklopedist, ǧalym, tegı – türık, ortaǧasyrlyq körnektı arab filosofy retınde älem moiyndaǧan ūly tūlǧa. Äl-Farabi ūlttyq universitetı, audany, alaŋy, mūrajai, eskertkışter jeterlık, endı Otyrar audanynyŋ ortalyǧyn Farabqa auystyrsa, el mereiı öse tüser edı. Äl-Farabi daŋǧyly Astanaǧa da kerek.
Otyrardyŋ el tarihyndaǧy ekınşı maŋyzy – Şyŋǧyshan şapqynşylyǧyna alty ai boiy tötep berıp, erlıkpen, örlıkpen küresuı, qorǧanuy, qarsy tūruy edı.
Ras, būl qaqtyǧystyŋ tuyndauyna osy öŋır patşasy Horezmşah pen onyŋ jienı, Otyrar bileuşısı Qaiyr hannyŋ diplomatiialyq qatelıgı sebep bolǧany ras. Bıraq osynyŋ zardabyn qarapaiym otyrarlyqtar men jauyngerler tartty, qanymen judy. Otyrar – qasyq qany qalǧanşa küresıp, Otan üşın mert boludyŋ qasietın ūǧyndyratyn, ūrpaqty otanşyldyqqa tärbieleitın qasterlı ūǧym.
Otyrardyŋ endıgı bır basty maŋyzy – qazaq jerınde ortaǧasyrlyq güldengen otyryqşy, diqanşy örkeniet ordasy boluynyŋ aiǧaǧyna ainaluy. Attyŋ
jalynda, tüienıŋ qomynda köşıp-qonyp qana jürdı degen qazaqqa qala mädenietı de tän ekenın Otyrarda ötken ǧasyrdyŋ jet-
pısınşı jyldarynan bastap künı keşege deiın arheologtar – K.Aqyşev, K.Baipaqov, L.Erzakovich, M.Qoja jürgızgen keşendı arheologiialyq qazba jū-
mystary älemnıŋ ǧylymi ortasynda baǧasyn aldy. Tau-tau töbeler qazyldy, tom-tom kıtaptar jazyldy, talai-talai ǧylymi jūmystar qorǧaldy. Söitıp, ǧasyrlar boiy talai qūpiiasyn bauyryna basqan alyp töbe – Otyrar qala jūrtyna ainalyp, älemdık örkeniet mūrasy qataryna qosyldy. Orta ǧasyrdaǧy monşa, meşıt, naubaihana, su qūbyry, kärız jüiesı bızdı – köşpendımız dep jürgender ūrpaǧyn – taŋyrqatpai qoimaidy.
Otyrardyŋ endıgı bır maŋyzy – ol atyşuly qolbasşy, jarty älemdı baǧyndyrǧan äigılı qairatker Aqsaq Temırdıŋ aqyrǧy demı üzılgen qala. 1405 jyly Qytai joryǧyna attanyp bara jatqanda ol osynda suyq tiıp, Berdıbek hannyŋ saraiynda qaitys boldy. Irgede ol saldyrǧan – Qoja Ahmet Iаsaui kesenesı, janynda aqynnyŋ ūstazy – Arystan bab kesenesı. Qazır būl maŋda Temır stansasy, säl ärırek Temırlan kentı bar. Iаǧni, jüiesın tapqan saiahatşy Aqsaq Temırdıŋ ızın osy öŋırden aiqyn aŋǧarady.
Mädeniet jäne sport ministrlıgı men turizmdı damytu üşın qūrylǧan jaŋa mekeme Otyrar-Türkıstan turistık klasterın örkendetu barysynda osy bır jaittarǧa nazar audarady dep ümıttenemız.
Erkın Qydyr
