(Soŋy. Basy gazetımızdıŋ №100 (3915) sanynda)
Jūrt osymen tarap kettı. Degenmen halyq eger Morozovtyŋ aitqany ötırık bolyp şyqsa, qaitadan şeruge şyǧatyndaryn būdan keiın de bıldırıp jatty. Tolqu osylai bırtındep bäseŋdei berdı. Qorytyndyda bilık şeruşılerdıŋ talap-tılekterımen kelısıp, Qazaqstanda nemıs avtonomiiasyn qūru jönındegı mäselenıŋ kün tärtıbınen tolyq alynyp tastalǧanyn jariialady. Al Ortalyq partiia komitetı Nemıs avtonomiiasyn qūru turaly şeşımdı joqqa şyǧaru jönındegı ūiǧarymdy tek 1980 jylǧy aqpanda ǧana qabyldady. Respublika ömırı üşın asa maŋyzdy būl mäsele jönınde jūrttyŋ pıkırı ekıge jaryldy. Būlardyŋ bır bölıgı nemısterge avtonomiia berudı jaqtasa, ekınşı bölıgı būǧan attandap qarsy şyqty. Şeruge şyǧuşylardy qoldauşylar tek Almatydan ǧana emes, sol kezdegı Odaqtyŋ köptegen müiısterınen tabyldy.
Al Keŋes Odaǧy basşylyǧyn sol kezde mūndai közsız qadamǧa itermelegen ne? Tarihşylar men saiasi sarapşylar qazır būǧan bırınşı kezekte KSRO-da tūratyn köp sandy nemısterdıŋ 70-jyldary Batys Germaniiaǧa jappai köşudı üdete bastaulary türtkı bolǧanyn sebepker etedı. Sebebı olar Edıl boiyndaǧy baiaǧy avtonomiialaryn qalpyna keltırıp aludan ümıtterı üzılgesın, bolaşaqtary qalai bolaryna közderın jetkıze almai, daǧdarysqa tüskesın elden ketudı jön sanaǧan körınedı.
Arada köptegen jyldar ötıp ketkennen keiın osy oqiǧanyŋ basy-qasynda jürgen bırqatar tūlǧalar şyn mänınde onyŋ qalai bastalyp, qalai örıs alǧany turasynda öz körgenderı men bılgenderın jaza bastady. Solardyŋ bırı – qūrylmai qalǧan nemıs avtonomiiasynyŋ bola almai qalǧan basşysy Andrei Braun özınıŋ estelıkterınde bıraz jaidyŋ betın aşty. «Qazaqstan territoriiasynda Nemıs avtonomiialyq oblysyn qūru jönındegı şeşım 1979 jyldyŋ mausym aiynda Mäskeude SOKP OK Saiasi biurosynyŋ otyrysynda Iý.Andropovtyŋ ūsynysy, L.Brejnev pen M.Suslov jäne basqa da Saiasi biuro müşelerınıŋ qoldauy boiynşa qabyldandy» dep jazdy ol. Bıraq būl otyrys, joǧaryda aitqanymyzdai, mausymda emes, mamyrdyŋ eŋ soŋǧy künı ötken edı.
«Bärı ädettegıdei qūpiia, asyǧys-üsıgıs, jergılıktı jūrttyŋ pıkırımen sanasylmai jürgızılıp jatty. Būl jerde Ereimentau audany jerınıŋ qazaqtar üşın airyqşa tarihi orny bar ekenı de eskerılmedı. Joŋǧarlarmen küres qolbasşylarynyŋ bırı Bögenbai batyr tap osy öŋırlerde tuǧan bolatyn, – deidı būdan ärı A.Braun. – Bıraq bilık qanşa jerden jasyrǧanymen, köp ūzamai oblysta avtonomiia qūrylǧaly jatqany jönındegı qaueset jeldei esıp tarai bastady, bıraz uaqyt ötkennen keiın keibıreuler tıptı maǧan telefon arqyly habarlasyp, mūnyŋ şyndyq ne ötırık ekenın sūrap, menıŋ būl jaiynda ne bıletınım jönındegı saualdardy qabyrǧadan qoiatyn boldy. Oblysqa A.Korkin bastaǧan komissiia kelıp, Ereimentaudan äkımşılık mekemeler üşın ǧimarattar qarastyrdy, bolaşaq avtonomiianyŋ şekarasyn anyqtap, kadrlar taŋdai bastady. Oblystyŋ bırınşı hatşysy etıp menı belgılese, oblystyq atqaru komitetınıŋ töraǧalyǧyna M.Saǧdiev jäne ekınşı hatşylyqqa A.Şabatov közdeldı, basqa da lauazymdarǧa kadrlar taŋdau jürgızıldı».
Älbette, būl ıs-şaralardan keiın jasyratyn eşteŋe qalmaidy. Sol künderı Andrei Braun özıne Sosialistık Eŋbek Erlerı Iаkov Gering, Vilgelm Burbah sekıldı basqa da tanymal şaruaşylyq basşylary jolyǧyp, avtonomiialyq oblystyŋ qūryluyn maqūldaǧan pıkırler bıldırgenın söz etedı. «Baz bıreuler nemısterdı taǧy da jerdı igeru üşın adam tūrmaityn ien dalaǧa quyp tyqqylary keledı degen qauıppen būǧan mülde qarsy pıkırler aitqandar da boldy, – deidı ol sosyn. – Bır eseppen mūnyŋ da jönı keletın, sebebı avtonomiia qūramyna, negızınen, oblystyŋ şetkerı aimaqtardaǧy tūrǧyndar az tūratyn jäne ekonomikalyq äleuetı öte tömen audandary enuge tiıs-tın».
A.Braunnyŋ baiandauynşa, alǧaşqy 16 mausym künı Lenin atyndaǧy ortalyq alaŋda ötken şeruge myŋǧa juyq qazaq studentterı men uchilişe-tehnikumdardyŋ oquşylary qatysqan, olardyŋ arasynda eresek kısıler bolmaǧan eseptı. Būl jerde onyŋ būl mälımdemesımen kelıspeitınder de az emes eken. Mäselen, şeruge şyqqandardy, negızınen, qazaq jastary qūrady degen bailamǧa qarsylyq bıldırgender aksiiany, negızınen, soǧys ardagerlerı qūraǧanyn, al jastardyŋ tek olarǧa qoldau körsetuşıler bolǧanyn aitady. Al ardagerlerdıŋ arasynda qazaqtar ǧana emes, orys jäne basqa da ūlttardyŋ ökılderı bolǧan körınedı. Būǧan qosa, Selinograd auyl şaruaşylyǧy institutynda oqityn nemıs studentter būlarǧa qarsy miting ūiymdastyrmaq bolypty, bıraq oqu ornynyŋ oqytuşylary olardy der kezınde toqtatypty degen de boljam bar.
«Ūrandar orys jäne qazaq tılderınde jazyldy, – dep atap ötedı A.Braun. – Olar «Qazaqstan bölşektenbeidı», «Nemıs avtonomiiasyna jol joq», «Nemıster joiylsyn», «Kelgen jaqtaryŋa ketıŋder» degen sözderden qūraldy. Bır jas jıgıt Keŋester üiınıŋ tepkışegınde tūryp, sol kezdıŋ ruhyna sai keletın ündeu oqydy. Oblystyq partiia komitetınıŋ ekınşı hatşysy Z.Şaidarov şeruşılerge qarata ekı tılde kezek söiledı. Ol oblys basşylyǧynda avtonomiia qūru turaly aqpar joq ekenın, mūndai qūjattardyŋ Mäskeude de, Almatyda da qabyldanbaǧanyn aitty.
Estelıgınıŋ soŋynda Andrei Braun özınıŋ Qazaqstanda nemıs avtonomiiasy şaŋyraq qūruyna qarsy bolǧanyn keltıredı. Ol özınıŋ būl pozisiiasyn mūny būryn nemısterdıŋ avtonomiialyq respublikasy oryn tepken Edıl boiynan aşu kerektıgımen tüsındıredı. «Eger Resei būdan bas tartsa, Qazaqstan nege kelısuge tiıs?» dep tüiındeidı Braun. Onyŋ būl aitqanynda qanşalyqty şyndyq bary bızge qazır belgısız, bıraq osy taqyrypta äŋgıme kötergen qairatkerlerdıŋ barlyǧy derlık uaqyty ötıp ketkennen keiın özderın barynşa jaqsy jaqtarynan körsetuge ūmtylyp baqqandary aiqyn aŋǧarylady.
Qazaq jerınde avtonomiialyq oblys aşu jönındegı ıs-şaranyŋ ötuıne jauapty bolǧan general Filipp Bobkov bastamanyŋ nege sätsız aiaqtalǧanyn artynşa özınıŋ chekistık qūzyry boiynşa tekseruge kırısedı. Ol qūrylym qūrylatyny jönındegı aqpardyŋ qalai tarap ketkenı men qarsylyq aksiiasyn kımnıŋ ūiymdastyrǧanyn anyqtau üşın köp küş salady. Öitkenı joǧarydan belgılı bır deŋgeide qoldau bolmasa, mūndai jappai saiasi qarsylyq qozǧalysynyŋ keŋ etek alyp ketuı öte-möte qiyn edı. Bıraq qatal general qalai şarq ūrsa da, bas köterudı ūiymdastyruşynyŋ kım ekenın taba almady. Onyŋ qyzmetkerlerı osyǧan bailanysty köptegen adamdy tergeuden ötkızgenderımen, alǧa qoiǧan maqsattaryna jetken joq. Filipp Bobkov keiın jaryqqa şyǧarǧan özınıŋ «ŪQK jäne bilık» degen kıtabynda Qazaqstanda Nemıs avtonomiialyq oblysyn qūruǧa äreket jasalǧany turaly arnaiy söz etken jerınde de osynau şetın mäsele jönınde bır auyz läm-mim demegen eken. Bälki, Bobkov tolqudy ūiymdastyruşyny tabuǧa onşalyqty tyryspaǧan da bolar? Älde Qazaqstanda nemıs avtonomiiasyn ūiymdastyrudyŋ jai işarasyn jasau eldıŋ bas chekisı Iýrii Andropovtyŋ ädeiı jasaǧan astarly saiasi oiyny ma eken? Olai deitınımız, Keŋes Odaǧy aumaǧynda Nemıs avtonomiiasyn qūru jönındegı şeşım GDR jäne GFR ükımetterınıŋ ötınışterı boiynşa qabyldanǧan degen boljam da bar-tyn. Mümkın būl äreket sol ötınışterdı qanaǧattandyruǧa jasalǧan qadam retınde ǧana kerek bolǧan şyǧar. Osylaişa küllı älem men ekı Germaniiaǧa Keŋes Odaǧy ükımetınıŋ öz jerınde tūratyn nemısterge qatysty «nietınıŋ dūrys» ekenın, bıraq «bärın özı şeşetın» keŋes halqynyŋ būǧan qarsy şyǧyp, boldyrmai tastaǧanyn körsetkısı kelgen siiaqty. Būǧan osy memlekettık şaranyŋ jüzege asyryluyn qamtamasyz ete almaǧandary üşın bırde-bır jauapty şeneunıktıŋ jazaǧa tartylmaǧany da aiǧaq bola alady. Ras, bastapqyda bırneşe qazaq student joǧary oqu oryndarynan şyǧarylǧan eken, bıraq köp ūzamai qaita qabyldanypty. Osynyŋ bärı būl ıstegı talai närsenıŋ taiǧa taŋba basqandai aiqyn emes ekenın, mūnyŋ qūpiiasyn sol tırlıktıŋ basynda jürgen sanauly ǧana tūlǧalardyŋ bıletının baiqatady. Bügınde olardyŋ da barlyǧy äldeqaşan baqilyq bolǧan. Onyŋ eŋ soŋǧy tūiaǧy Filipp Denisovichtıŋ özı biylǧy jylǧy 17 mausym künı (qandai säikestık!) 94-ke qaraǧan jasynda ömırden ötıp kettı.
Jasyratyny joq, talai jūrt ūzaq uaqyt boiy selinogradtyqtardyŋ «stihiialyq bas köterulerıne» dem beruşı retınde Dınmūhamed Qonaevtyŋ esımın atap kelgen edı. Alaida Qonaev estelık kıtaptarynda mūndai jauapkerşılıktı özınıŋ moinyna almaidy. Sol sebeptı būl oqiǧa turaly ol öz memuarynda tek bylai dep qana atap ötedı: «Saiasi biuro qabyldaǧan qaulylardyŋ ärtürlı sebeptermen oryndalmai qalǧan kezderı de boldy. Tap sondai jaǧdai sol uaqyttarda Qazaqstan aumaǧynda Nemıs avtonomiialyq oblysyn qūru jüzege asyrylmaǧan kezde oryn aldy. Būl şeşım Andropovtyŋ bastamasy boiynşa jaŋa avtonomiia qūru jönınde ötınış bıldırgen hattarǧa, ūsynystarǧa jauap retınde qabyldandy. Bıraq osyǧan bailanysty qabyldanǧan qūjattyŋ mazmūny qalyŋ būqaraǧa belgılı bolmai jatyp, Odaq pen respublikanyŋ Ortalyq Komitetterıne būǧan qarsylyq pen narazylyq tanytqan hattar men jedelhattar legı aǧylyp kele bastaǧan.
Qazaqstandyq belgılı nemıs jazuşysy Gerold Belger de būdan köp jyl būryn «Azattyq» radiosynyŋ tılşısıne bergen sūhbatynda atalmyş oqiǧaǧa öz qyrynan baǧa berıp edı. «Men Qazaqstanda Nemıs avtonomiialyq oblysyn qūru jaiy qozǧalǧan kezdegı nemısterdıŋ köŋıl küilerın jaqsy bılemın, – dedı ol. – Būl aksiianyŋ bastamaşylary äste nemıster emes. Bızdıŋ köbımız tıptı būǧan qarsy boldyq. Nemıster bır ǧana närsenı – Edıl boiyndaǧy öz respublikalaryn qalpyna keltırudı qalady. Qazaqtar öz jerınde nemıs avtonomiiasy qūryluyna qarsy şyǧyp jatqanda, men solardyŋ ortasynda jürdım. Nege? Sebebı qazaqstandyq nemısterdıŋ barlyǧy özderı üşın qiyn kezde qazaq halqynyŋ jyly qabyldaǧanyna dän riza bolatyn. Sondyqtan aiaǧymyzǧa tūryp alǧannan keiın qazaq jerınen pūşpaq kesıp almaq bolu bızdıŋ tarapymyzdan jasalǧan qasköilık bolyp şyǧar edı. Būl ideia Brejnevtıŋ basynda GDR men GFR-dyŋ özıne qysym jasauymen tuyndady. Bır jaqsysy, ol oryndalmai qaldy».
Belgılı publisist Beibıt Saparaly özınıŋ «Qazaq ädebietı» gazetınde 2016 jyly jaryq körgen «Mäŋgılık eldıŋ mänı men maǧynasy» atty maqalasynda būl oqiǧany keŋes bileuşılerınıŋ qoldan ūiymdastyrǧanyn, qazaq student jastaryn myŋdap Selinograd köşelerıne şyǧaryp salyp, joǧaryda atalǧan qaulynyŋ qaitadan küşın joiǧyzǧanyn, sosyn eşkımdı jazalamastan, äsıre ötırık aqparattar berıp, Batys alpauyttaryn bıraz zaman tynyştandyryp qoiǧanyn äŋgımeleidı. Kım bılsın, būl bailamnyŋ da jany bar siiaqty. Qalai degende de, kezınde Odaq qana emes, düiım älemdı şulatqan Selinograd jastary bas köteruınıŋ halqymyzdyŋ ruhyn köteruge, elımızdegı ūlttyq-demokratiialyq üderısterdı jandandyruǧa bastau bolǧany anyq. Ol, ainalyp kelgende, 1986 jyldyŋ soŋynda ötetın Jeltoqsan oqiǧasyna da özınşe dümpu berdı.
Damir QOJAMQŪL
