Är sözı altynǧa balanatyn ūly Abaidyŋ myna bır oiy bügıngı «Ruhani jaŋǧyru» ideiasymen sabaqtasyp jatqandai körınedı. Tıkelei sol joldardan bastap ketelık:
Ölse öler tabiǧat, adam ölmes,
Ol bıraq qaityp kelıp oinap külmes.
Menımen menıkınıŋ aiyrylǧanyn,
Öldı dep at qoiypty öŋkei bılmes.
Öletın – tän, ölmeitın – ruh deitın bolsaq, jer betıne kım kelıp, kım ketpedı? Jeke adamdardy aitpaǧanda, adamzat tarihynda qanşama qauymdar boldy, bıraq qazır joq. Bıreulerı paida boldy, örkendedı, östı, jetıldı, al ruhyn jaŋǧyrtyp, onyŋ ainalasyna toptasa almaǧan jūrt syrtqy jaulardan teperış kördı, küştınıŋ soiylyn soqty, solarǧa baryp sıŋdı, qyryldy, aqyrynda özın-özı saqtai almai jer betınen joiylyp kete bardy. Auyrlau aitqanda, olarǧa bügıngı jūrt artyna öşpes ız qaldyra almady, erteŋın güldendıruge arnalǧan strategiiasy zamana dauylyna şydas bermedı dep qana baǧa beredı. Al aldaǧy uaqyt talaby qazır ömır sürıp jatqan ūlttar men ūlystardyŋ qanşasyn, qalai sūryptaitynyn boljau qiyn. «Bız sonyŋ qai jaǧynda tūramyz?» degen saualdyŋ jauaby «Ruhani jaŋǧyru» ideiasyn qanşalyqty jüzege asyra alatynymyzǧa bailanysty bolsa kerek.
Uaqyt syny öte auyr, äsırese HHI ǧasyr bızdı qai jaqtan keletını belgısız, körınbeitın küştermen arpalysuǧa mäjbürlep otyr. Tūrmystyq zattar, ekonomika, tehnika, tehnologiia älem elderınde ortaqtasyp bara jatyr, ol öz kezegınde tūrmystyq dästürler men ūǧym-tüsınıkterdıŋ de bırdeilesuıne yqpal etetını sözsız. Mūndaida bızdı ötkenımızben jalǧaityn jalǧyz jıp ūlttyq ruh bolmaq. Ol jıptıŋ näzık boluy da, berık boluy da özımızdıŋ etken eŋbegımızge bailanysty. «Jetı atasyn jetelep jürgen» el tarihta bolǧan emes, sondyqtan olardan qalǧan asyl mūrany baǧalai bılu, är zamanǧa laiyq jaŋǧyrtu men kelesı ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋırıp, amanattai bılu – eŋsesın jaza alǧan ärbır eldıŋ qazırgı negızgı mūraty. Bızge de «menıkın» emes, «menımızdı» tügendeu asa maŋyzdy. Sondyqtan qazaqtyŋ «ölı razy bolmai, tırı baiymaidy» degen prinsipıne jaŋa zamannyŋ közımen qarasaq, ölgendı riza etu ǧimaratyn äsemdep mola soǧu emes, artynda qalǧan ızdı jaŋǧyrtu bolyp şyqpaq. Ūlttyq ruhtyŋ tıregı men saqtauşysy – ūlttyq tıl. Kez kelgen halyqtyŋ tūrmysy men tırşılıgınıŋ baianyn, jasaǧan ǧylymy men mädenietın, mäŋgılık arman-tılegın tek tılınen ǧana köruge bolady. Bügıngı Qazaq elı üşın öz tılıne ie bolu asa maŋyzdy mäselege ainalyp otyr. Öitkenı ǧylymy men tehnologiiasy damyǧan ainaladaǧy ırı eldermen tyǧyz bailanys jasap otyrmyz jäne älemnıŋ basqa elderınen de aǧylşyn tılınde kelıp jatqan jaŋalyqtar men terminder «menıŋ tılımde söile» degen oidy aitpai ūqtyruda. Mūndai jaǧdaida tıl men dıldı saqtap qalu üşın jeke adamdardan bastap, memlekettık deŋgeige deiıngı aralyqtaǧy keŋıstıkte bıtıspes maidan jürıp jatatyny belgılı.
«Tıl – adam qatynasynyŋ asa maŋyzdy qūraly» degen anyqtamanyŋ tıl bılımınde aitylyp kele jatqanyna bırşama uaqyttyŋ jüzı. Qatynas qūraly ekenı belgılı, alaida tek qana qatynas qūraly bolsa, qūraldy özgertıp, qolailysyna auystyruǧa bolar edı. Adam balasy sanaly ömırge qadam basqaly köptegen qūraldardy paidalandy, alaida olar ünemı damyp-jetılumen keledı. Bır ǧana memlekettıŋ nemese ūlttar men ūlystardyŋ aumaǧymen şektelmei, özı qatynas jasaǧan elderdıŋ barlyǧynan jetılgen qūral türın qabyldap, syrlaryn üirenıp, örkenietke özınşe üles qosyp keledı. Tıptı kiıp jürgen kiımımızdıŋ özı türlı özgerısterge tüsıp,
Qazırgı kezde ūlttyq belgılerge mülde säikes kelmeitın jaŋa türlerın tūtynyp otyrmyz. Būl – ärı jat, ärı jaŋa tūtynys. Uaqyt ötken saiyn örkeniettıŋ jaŋa şaqyrulary men sūranystary, ūlttyq ülgıler men boiaudy solǧyndatyp, jaŋa bır qūndylyqtar aiasynda ömır süruge bastap bara jatqandai. Esesıne ǧasyrlar boiy qalyptasqan ūlttyq ruhaniiatymyz, tūrmysymyz, adami bolmysymyz, t. b. sekıldı ūlttyq qūndylyqtarymyzdy toǧystyryp, özındık beinemızdı aiqyndap otyrǧan belgılerımızge özgerıster enıp jatqany baiqalady. Osy özgerısterdıŋ barlyǧyna qaramai, ūlttyq tılımız arqyly äuelgı beinemız ben bolmysymyzdy saqtap, älem elderınıŋ arasynan özımızge tiıstı ornymyzdy alyp, ömır sürıp kelemız.
Sondyqtan tuǧan tıldı ūlttyq bıregeilıgımızdıŋ mındettı komponentı retınde qalai bolsa solai auystyra almaimyz. Osy erekşelıgıne bailanysty qazırgı kezde «tıl – adam qatynasynyŋ maŋyzdy qūraly» bolumen qatar, «tıl – ūlttyŋ jany» degen de anyqtama berılıp jür. Tıl bar jerde ūlt bar, demek osy qūndylyqty saqtap, üzdıksız jetıldırıp otyru – aldymyzda tūrǧan ūly mındet. Tıldı saqtau men damytudyŋ köptegen joldary bar, sebebı ömırdıŋ qai salasyn alsaq ta, tıldık qatynas jasalmaityn jer bolmaidy. Tıldı damytudyŋ qazırgı ǧylymda teoriialyq jäne qoldanbalyq negızderı turaly mäseleler köp aitylady, sonyŋ ışınde būl ekeuınıŋ özara erekşelıgı men sabaqtastyǧy da asa maŋyzdy mäsele retınde qarastyrylyp jür. Olardyŋ barlyǧyn maqala kölemınde qamtu mümkın emes, degenmen tıl salasynda jalpy barşaǧa ortaq bır-ekı mäsele «Ruhani jaŋǧyru» ideiasynyŋ qazırgı talaptary üşın asa maŋyzdy.
Tıl tarihyna bır sät köz jıberıp, «neden ketıldı, neden jetıldı?» degen sūraqqa jauap ızdep qarasaq. Tıl ūlttyq dästür özgerısterge tüsken kezde ülken zardap şegedı eken. Ǧasyrlar boiǧy ūlttyŋ ömırı men tanymynyŋ aiasynda, oǧan qatysty ūǧym-tüsınıkterdı bıldırıp kelgen leksikalyq qor, baiyrǧy dästürı aiaq astynan özgerıske ūşyraǧan kezde erıksız syrttan söz qabyldap, özınıŋ qūramynda könergen sözder köbeiedı. Būǧan älemdegı basqa elderdı aitpaǧanda, Sıbır türkılerınıŋ taǧdyryn mysalǧa keltıruge bolady. Al qazaq tılı jaǧdaiynda ekı kezeŋdı atap ötuge bolady: bırı – ötken ǧasyrdyŋ basy. Sol kezde bolǧan saiasi, ekonomikalyq, sonymen qatar tūrmystaǧy özgerısterge bailanysty bırşama bailyǧynan aiyryldy. Köşpelı mal şaruaşylyǧyna negızdelıp, ǧasyrlar boiy qalyptasqan sözdık qorymyzdaǧy köptegen sözder otyryqşylyqqa köşken tūsta sapasynan aiyrylyp, könergen sözder qatarynan oryn aldy. Olardyŋ köbı qazırgı tıldık sanadan öşıp ülgerdı, iaǧni ol sözderdı, olarmen atalatyn zattar men qūbylystardy qazırgı jastardyŋ köbı bıle bermeidı. Ruhani jaŋǧyrudyŋ aldynda tūrǧan bır mındetı – tarih qoinauyndaǧy osy ūǧym-tüsınıkterdı qaita jaŋǧyrtyp, olardyŋ ataularyn tıldık ainalymǧa tüsıru. Tıldıŋ damu zaŋdaryna jäne jaŋa zamandaǧy onyŋ prinsipterın aiqyndauǧa qatysty mäselelerdı eskere otyryp, bır mysal retınde kiım kiiu men tamaq ışu mädenietıne qatysty mäselege toqtalyp körelık. Köne däuırlerde paida bolǧan alǧaşqy kiım atauy men qazırgı küngı ataulardyŋ arasynda sandyq jaǧynan da, sapalyq jaǧynan da ülken alşaqtyqtardyŋ bary anyq. Qazırgı kezde qazaqtyŋ ūlttyq kiımı desek, oiymyzǧa etnografiialyq eksponattar elesteidı. Olardy jaŋa zamanǧa sai jetıldıru älı oiymyzǧa kelmei jatyr. Tamaq ışude de öte ülken özgerıster bar. Mysaly, Qūlja, Ürımjı, Beijıŋ, tıptı Almaty men Nūr-Sūltan qalalaryndaǧy ūiǧyr ashanalaryna tän ortaq stil men taǧam türlerı erıksız qyzyqtyrady. Esesıne qazaq taǧamyn nasihattaityn, bıregei ülgısın tanystyratyn «mynau» dep körsetetın ortalyqty, ökınışke qarai, älı köre almai kelemız. Kiım men tamaq kez kelgen adam üşın öte maŋyzdy, sondyqtan ūlttyq dästür men tıl osy öndırıs oryndary arqyly ǧana dami alady. Ötkenımız ben bügınımızdıŋ arasyndaǧy özgerısterge bailanysty tılımızdegı könergen sözder qūramynda köŋılden jat bolǧan sözder qanşama. Jahandanuyŋ adamzat balasyn bırdeilestıru ürdısı turaly taǧy da qaitalap aituǧa tura keledı: kiım ülgılerı men tamaq türlerınde de är ūltqa tän özındık ülgıler solǧyndap, ortaq belgıler aiqyndalyp keledı. Būl üderıs ūlttyq sanaǧa da yqpal etıp, adamdardyŋ kiım kiiuı men tamaqtanu talǧamynda da ortaq közqarastar beleŋ alyp otyr. Sondyqtan, köptegen basqa salalarmen bırge, ūlttyq kiım ülgılerı men ūlttyq taǧamdarymyzdy jaŋa zaman talaptaryna sai jaŋǧyrtyp, baiyrǧy ataularyn saqtap qalu da lingvistikalyq tūrǧydan jasaluy tiıs şaralardyŋ bırı.
Qazaq tılınıŋ qiyndyqtarǧa tap bolyp otyrǧan ekınşı tūsy – qazırgı kez. Syrttan enıp jatqan jaŋa tehnika men tehnologiialar myŋdaǧan terminderdı özderımen bırge ala kelıp jatyr. Būryn tūrmysymyzda bolmaǧan, mülde jaŋa zattar men qūbylysqa qatysty terminderdı igeru qazaq tılı üşın, ärine, jeŋıl emes. Osyndai jaǧdaiǧa laiyqtap, A.Baitūrsynūly belgılep bergen terminjasamnyŋ prinsipterı qazırgı kezde lingvister qauymyna keŋınen tanymal. Ol boiynşa jaŋa terminderdı jasauda eŋ bırınşı ūlttyq tıldıŋ ışkı mümkındıgın barynşa paidalanu. Qazır jasalyp jatqan qandauyr, tıntuır, pernetaqta, qūqyq, ūialy telefon, äleumettık jelı, t. b. köptegen sözderdı osy topqa jatqyzamyz. Ekınşıden, tuystas tılderdıŋ mümkındıgın paidalanu. Oǧan türık tılınen alynǧan ūşaq, tıkūşaq, avtotūraq, t. b. sözderdı jatqyzuǧa bolady. Üşınşıden, osy ekeuınde de bolmaǧanda, dybystyq tūlǧasyn tılımızdıŋ zaŋdaryna säikes özgertıp, alys tılderden alu. Poşta, poiyz, üstel, jornal, t. b. üşınşı prinsip boiynşa qabyldanǧan terminder. Soŋǧy prinsip qazırgı kezde asa maŋyzdy orynǧa ie, köp qiynşylyq ta osy tūstan körınıp otyr. Syrttan engen sözderdıŋ sany men olardyŋ igerılu körsetkışterınıŋ ara salmaǧy alys, öitkenı ony igerudıŋ tetıkterı qazaq tılınıŋ emle erejesınde älı belgılenbegen. Sol sebeptı jaŋa sözderdı köp jaǧdaida bızdıŋ sözdık qorymyzdyŋ «donory» esepteletın orys tılınıŋ zaŋdaryna baǧyndyrylǧan formada qabyldap kelemız. Dybystyq tūlǧasynda özgerıs bolǧandyqtan, būl sözder tüpnūsqa da emes, qazaq tılınıŋ de emes, orys tılınıŋ elementı retınde körınetın şyndyq.
Ūlttyq bolmystyŋ auyr jügın arqalaǧan tıldıŋ erekşe qasietı – jük artqan saiyn tyŋaiady, qoldanysqa tüsken saiyn jasarady, jaŋǧyrady. Ony asyl tüigen tüiınşektei saqtap, sandyqqa salyp qoiuǧa bolmaidy. Tıl halyqpen bırge jasaidy, onyŋ ömırı men tūrmysynda kezdesetın ärbır zatty atap bıldırıp, jüregıne sezım bolyp qūiylyp, aluan türlı köŋıl küige böleidı. Sondyqtan «Ruhani jaŋǧyrudyŋ» negızgı talaptarynyŋ bırı tıl qoldanysyna barynşa jan bıtıru boluy tiıs. Damyǧan tılderdıŋ bai bolu sebebı de ol tılde söileitın halyqtar sanynyŋ köptıgınen. Mysaly, «ethnologue» saitynyŋ 2019 jyly 20 aqpandaǧy mälımetı boiynşa qytai tılınde 1296461000-1311000000 aralyǧynda, 39 elde; ispan tılınde 460000000 adam, 31 elde; aǧylşyn tılınde 379000000 adam, 137 elde; hindi tılınde 341000000 adam, 4 elde; arab tılınde 313177600-319000000 adam, 59 elde söileidı eken. Älemnıŋ damyǧan aldyŋǧy qatardaǧy bes tılınde söileitın halyqtyŋ sany men ol tılderdıŋ älemge taralu körsetkışterı köp närseden habar berse kerek.
«Ruhani jaŋǧyru» ideiasynyŋ negızgı tūǧyry – tuǧan tıl. Öitkenı ruhani salalardyŋ ärqaisysyna tän terminder men ūǧym-tüsınıkter tuǧan tılınde ǧana ışkı bolmysyn aşyp, aiǧaqtai alady. Audarma tıl öner nemese ǧylymi tuyndy turaly jalpy aqparattar bergenmen, onyŋ ışkı tabiǧatyna üŋıluge qauqarsyz. Qazaq tılınıŋ sözdık qoryndaǧy ärbır könergen sözdıŋ artynda ūlttyq sanaǧa jat bola bastaǧan töl ūǧym-tüsınıkter tūr. Olardy tılden mülde alastauǧa bolmaidy, kerısınşe, är qyryndaǧy ūqsastyqtary negızınde jaŋa zamannyŋ qajetıne jaratyluy tiıs. Ūlttyq ruh töl sözder arqyly kemeldenedı, nyǧaiady, jaŋa zamanda özı bolyp jaŋǧyrady. Ūly Abaidyŋ «menı» – ūlttyŋ ruhy men tılı. Onyŋ mäŋgı ölmeuın tılesek, öz zamanymyz aldyndaǧy jauapkerşılıgımızge mūqiiat boluǧa tiıspız. Sonda bızge deiın bolǧan ruhani jaŋǧyru bızden keiın de jalǧasyn tabady.
Bekjan ÄBDUÄLİŪLY,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ
professory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory
