Ǧylym-bılımnıŋ qai salasynda bolmasyn, qazaq ruhani älemınıŋ keiıngı buynǧa baǧdar bolarlyq bır top şoqjūldyzy bar edı. Şoq bolatyny – olar bırneşeu, jūldyz bolatyny – qaraŋǧyda jol körseterdei jaryq, jaryq bolatyny – jazǧany men jasaǧany el-halqynyŋ igılıgıne ainalǧan.
Tıl ǧylymyndaǧy fenomendık därejedegı A.Baitūrsynūly, Q.Jūbanov, H.Dosmūhamedūly, T.Şonanūly bastaǧan jūldyzdar şeruın ötken ǧasyrdyŋ ekınşı şiregınen N.Sauranbaev, I.Keŋesbaev, Ǧ.Mūsabaev jalǧasa, osy sara joldy HH ǧasyrdyŋ soŋǧy şiregınen bügıngı ūrpaqqa sabaqtastyrǧan keşegı ardaqty akademikterımız Ä.Qaidar, R.Syzdyq, Ş.Sarybaev, Ö.Aitbaev edı, bügınde osy märtebelı sürleudı jaŋarǧan Qazaqstan jaǧdaiynda jalǧap kele jatqan akademikterımız sausaqpen sanarlyq. Sonyŋ bırı de bıregeiı – bügıngı keiıpkerımız akademik Kärımbek Arystanbekūly Qūrmanäliev.
Būl eŋbekte ǧalym özıne deiıngı tıl tarlandarynyŋ qazaq tıltanymyna qosqan ülesın ärı ǧylymi tūrǧyda zerdeleidı, ony adami qasietterımen zerleidı, jiyntyǧynda tılşı ǧalymdar portretterınen tūratyn bır däuırdıŋ tūtas galereiasyn ūsynady
Student qatarynan akademik därejesıne jetuge deiıngı jol oŋai ma? Menıŋşe, oŋai emes. Ol ǧylym keŋıstıgınde közqarasyŋdy, tūjyrymyŋdy, jaŋalyǧyŋdy özıŋnen zorlarǧa däleldeu, ömır aǧynynda türlı kedergılerdı jeŋu arqyly belsendı ömırlık pozisiiaŋdy qoǧamǧa moiyndatu, sol arqyly özın-özı jäne özgelerdı jetıldıru üşın qajettı tūlǧaǧa ainalu.
Al qazırgı ǧylym osyndai tūlǧanyŋ qalyptasuyna äser etetın bırneşe teoriiany tüzıp körsetken. Sonyŋ bırqataryn bügıngı keiıpkerımız tūrǧysynan taldap köreiık. Genetikterdıŋ tüsındıruı boiynşa, tūlǧa 50 paiyzyn öz tegınen alsa, 50 paiyzyn tärbieden alady. Biologiialyq tegınıŋ tüp tamyryn bılmesek te, qazaq ruhaniiatynyŋ är salasyna qosqan üzılıssız, bırın-bırı tolyqtyratyn bır akademik, ekı ǧylym doktory, bır polkovnik jäne tanymal kompozitor qosqan Qūrmanälievter äuletınde tek arqyly jalǧasqan kontinuumnyŋ, qazaqşa aitsaq, tektı quat közınıŋ bar ekendıgı aiqyn.
Psihoanalitikadaǧy qyrlar teoriiasy (teoriia chert lichnosti) boiynşa tūlǧanyŋ barlyq qyry ömır süru barysynda qalyptasady, olardyŋ paida boluy, öŋdeluı men tūraqtanu üderısterı biologiialyq emes zaŋdylyqtarǧa baǧynady. Bızdıŋ keiıpkerımızdıŋ Almaty şetel tılderı institutyn (qazırgı Abylaihan atyndaǧy Älem tılderı jäne halyqaralyq qatynastar universitetı) bıtırıp, bırqatar şetelderde täjıribe almasuy onyŋ mınezındegı jaŋalyqqa ūmtylu, aşyqtyq, syndarly oilau siiaqty qasietterdıŋ ūştala tüsuıne jol aşty dep paiymdaimyz.
Ǧalymnyŋ ǧylymdaǧy sübelı ülesı – Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne ǧylym ministrlıgı A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı instituty janyndaǧy Dissertasiialyq keŋeste professor N.Oralbaevanyŋ ǧylymi jetekşılıgımen qorǧaǧan «Qazaq tılındegı sözjasamdyq ūia mäselesınıŋ teoriialyq negızderı» atty doktorlyq dissertasiiasy. Qazaq tılınıŋ sözjasam salasynyŋ leksikologiia men morfologiiadan endı ǧana ırge ajyratyp, kategoriialary endı sūryptalyp jatqan kezde qolǧa alynǧan būl jūmystyŋ qazaq tıltanu ǧylymy üşın orny erekşe edı. Onyŋ üstıne zertteu nysany retınde alynǧan sözjasamdyq ūia problemasy qazaq tıl ǧylymy üşın ǧana emes, türkıtanu ǧylymy üşın de kürmeuı şeşılmegen, pıkır aluandyǧy köp taqyryp edı. Bır jaǧy tıl tarihymen, ekınşı jaǧynan tıldıŋ damu üderısımen tyǧyz bailanysty nysan bolǧandyqtan, zertteuşısınıŋ zerektıgın, tıldıŋ diahrondy jäne sinhrondy aspektılerın jetık bıluın talap etetın.
Akademik Kärımbek Qūrmanälievtıŋ erekşelıgınıŋ bırı de sonda: ol – ǧylymi jūmystarmen bırge basşylyq qyzmetterdı de üilestıre bılgen ǧalym. Älem tılderı jäne halyqaralyq qatynastar universitetındegı alǧaşqy täjıribesın qazırgı Qazaq ūlttyq qyzdar pedagogikalyq universitetınde aǧa oqytuşy, dosent, kafedra meŋgeruşısı qyzmetın, keiın «Qainar» universitetınıŋ vise-prezidentı – rektory, Bılım jäne ǧylym ministrlıgı, Joǧary bılım beru departamentı direktorynyŋ orynbasary, direktory, Euraziia ūlttyq universitetınıŋ innovasiia jönındegı prorektory, Qazaqstan Ūlttyq jaratylystanu ǧylym akademiiasynyŋ vise-prezidentı siiaqty qyzmetterdı jauapkerşılıkpen atqaryp qana qoimai, qoǧamdaǧy ötkır mäselelerge, äsırese bılım beru salasyna qatysty ünemı oiyn aityp, pıkır bıldıretın sarabdal sarapşy, belsendı tūlǧaǧa ainaldy.
Qazır BAQ-tarda memlekettık tıldıŋ qoldanu aiasyn keŋeitu, tuǧan tıldıŋ märtebesın arttyru, äsırese elımızde joǧary bılıktı kadrlar daiarlauda sapany qamtamasyz etu, reformalardyŋ jüzege asyryluy boiynşa berıletın maqalalardyŋ negızgı avtorynyŋ häm sansyz sūhbattardyŋ basty spikerınıŋ bırı.
Tūlǧatanudaǧy biheviorizm jäne äleumettık damu teoriiasynyŋ qoltaŋbasy da bolaşaq akademiktıŋ qalyptasuyna airyqşa ız qaldyrǧanyn aŋǧaruǧa bolady. Adamdardyŋ tūlǧaaralyq özara äreketterınıŋ nätijesın däiekteitın būl teoriianyŋ jarqyn körınısı akademik Kärımbek Arystanbekūlyn özge ärıptesterınen daralap körsetedı. Onyŋ aiqyn dälelı – ǧalym qalamynan tuǧan «Tıl jäne tūlǧa» toptamasy. Kıtaptyŋ mänı men maŋyzy turaly QR Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı, akademik M.Jūrynov bylai deidı: «Jalpy akademik K.Qūrmanälievtıŋ būl kıtabyn qazaq ǧylymynyŋ damuyna zor üles qosqan, elı üşın aianbai qyzmet atqarǧan ǧalymdardyŋ ǧibratty ǧūmyrnamasyn nasihattap, jas ūrpaq sanasyn ruhani tūrǧydan baiytyp, tärbielık mänı tereŋ ūlttyq qūndylyqtardy sanaǧa sıŋırudı közdeitın qasterlı dünie dep baǧalaimyz» dei kelıp, eŋbektıŋ tek ǧalymdar üşın ǧana emes, jalpy jūrtşylyqtyŋ sanasyn sılkıntetın tūstarynyŋ mol ekendıgıne män beredı. Kıtapta avtordyŋ oqyrmandy özıne tartu «siqyry» özınşe bır älem. Ǧibratty ǧalymdar ömırındegı jeŋıl äzıl, qyzyqty oqiǧamen bastau arqyly akademikterdıŋ qazaq ǧylymyn damytuǧa qosqan ülesıne baiypty taldau jasalady.
Būl eŋbekte ǧalym özıne deiıngı tıl tarlandarynyŋ qazaq tıltanymyna qosqan ülesın ärı ǧylymi tūrǧyda zerdeleidı, ony adami qasietterımen zerleidı, jiyntyǧynda tılşı ǧalymdar portretterınen tūratyn bır däuırdıŋ tūtas galereiasyn ūsynady. Kärımbek Arystanbekūly osy kıtaptaǧy bıraz keiıpkelerımen zamandas bolǧanymen, bırqataryn körmegen, bırazymen qyzmettes bolmaǧan, 99 paiyzynyŋ jas şamasy özınen kem degende 10 jas aiyrmaşylyǧy bar ǧalymdar. Būl joǧaryda aitylǧan tūlǧatanudaǧy biheviorizm jäne äleumettık damu teoriiasynyŋ uaqyt faktoryna sonşalyqty täueldı bolmai, adamnyŋ tuma qasietınıŋ ömırlık täjıribe ortasynda aşyla tüsetının ne özgeretının körsetedı. Dälırek aitsaq, Kärımbek Arystanbekūlynyŋ tūlǧa retınde qalyptasuyna osyndai jaqsylardyŋ ızgı äreketterıne qūlşynysy men qūrmetı, Abai aitqandai:
Ondai bolmaq qaida dep
Aitpa ǧylym süiseŋız…
Özıŋ üşın üirenseŋ,
Jamandyqtan jirenseŋ,
Aşylarsyŋ jylma-jyl» qaǧidasyn kökıregıne tüiıp ösken keşegı oily, zerek studenttıŋ jetken jetıstıgı ekenın qazırgı jastardyŋ bıle jürgenı jön. Sondyqtan osyndai ozyq oily jandardai bolu üşın, olar jetken jetıstıkke jetu üşın äreket daǧdysyn jaqsartu ärı küşeitu kerek, qazaq aitqandai, «jaqsydan üirenıp, jamannan jirenu » adam ömırınde özgerıs äkeletınıne senu qajet bolar.
Qysqasy, Kärımbek Arystanbekūlynyŋ kısılık kelbetı Qyzdar universitetınıŋ daŋqty tülekterınıŋ bırı, qazaqtyŋ aq şaǧalasy atanǧan aituly aqyn Aqūştap Baqtygereeva aitqandai, «Aq söilep, adal kületın, şyndyqty jaqtap jüretın, syilastyq syryn bıletın, mūŋ-qaiǧy jeŋbeitın, ösekke senbeitın, nadanǧa ermeitınderdıŋ» qatarynan. Tūlǧatanu ılımındegı älem ǧalymdary topşylaǧan teoriialar qaǧidattaryn bükıl bolmysymen däleldep tūrǧan akademik aǧamyzdyŋ şyqqan şyŋy, alǧan asuy men kısılık kelbetı qazaq jastaryna jūǧysty bolǧai!
Tynyştyq ERMEKOVA, filologiia
ǧylymdarynyŋ doktory, professor
