Soŋǧy künderı Türıkmenstan prezidentınıŋ qūny jarty million eurodan asyp ketetın «Mini Cooper» markaly ralli avtomobilın satyp aluy aqparat qūraldarynyŋ köp qauzaǧan taqyryptarynyŋ bırıne ainaldy. Mūny jeldei esetın kölıktı qūiyndatqandy jaqsy köretın Gurbanguly Berdymuhamedov «Amul-Hazar 2018» avtoralliıne qatysu üşın satyp alǧan siiaqty. Äitkenmen arkadag jeme-jemge kelgende, belgısız bır sebeppen jarystyŋ jolynan körıne qoimady.
Negızı, atalmyş kölık biylǧy 7 mausym künı satyp alynypty. «Hroniki Turkmenistana» portalynyŋ kuälık etuınşe, ol bır ret memlekettık telearnadan berılgen reportaj kezınde körsetılgen eken. Alaida mūnşalyqty qymbat mäşine de prezidenttıŋ köŋılınen tolyq şyqpaǧanǧa ūqsaidy. Sol sebeptı avtomobildı satyp alǧan boida oǧan özınıŋ syzbasy boiynşa bıraz özgerıster engızıptı. Bıraq būl kölıktı tamyzda telearna arqyly jūrt nazaryna bır ret ılıktırıp alǧasyn qaityp eş jerde kölbeŋdete qoimapty.
Älbette, alsa – alsyn, onda bızdıŋ şataǧymyz joq. Degenmen älemdegı talai jūrt Gurbanguly Berdymuhamedov myrzanyŋ öz elı daǧaraly daǧdarystyŋ üstınde tūrǧan kezde däl mūndai şaşpa-tök daraqylyqqa nege barǧanyna tüsıne almai dal bolyp otyr. Rasy kerek, Qaraqūmnyŋ bauraiyn saialaǧan jamaǧattyŋ jaǧdaiy qazır būrynǧy jyldardyŋ qaisysyna qaraǧanda da aitarlyqtai qiyn. Elde ekonomikanyŋ tūraqsyzdyǧy airyqşa baiqalady. Osynyŋ saldarynan jergılıktı halyq kündelıktı tūtynymdaǧy tūrmystyq zattardy bylai qoiǧanda, ışıp-jem üşın kerektı azyq-tülık tauarlarynyŋ özınen qatty tapşylyq körıp keledı.
Jahan jurnalisterınıŋ Türıkmenstan atyrabynda taǧamdar ataulynyŋ barynşa tapşy ekenın jazyp, dabyl qaǧa bastaǧandaryna da bıraz uaqyt bolyp qaldy. Memlekettıŋ bırqatar uälaiattarynda nan men ūnnyŋ zärulıgınıŋ küştılıgı sondai, tūrǧyndar olardy tölqūjat körsetıp satyp alady. Būǧan qosa, ūn alatyndar aldyn ala baryp, kezekke jazylyp qoiulary kerek. Sodan keiın sol kezekterın aiǧa juyq uaqyt kütedı. Dükenderdegı bos söreler halyqtyŋ azyq-tülık satyp alu üşın jappai Aşhabadqa qarai aǧylularyna da sebep bolyp jatyr.
Türıkmenstan – dünie jüzındegı eŋ jabyq elderdıŋ bırı. Jahan jūrty senzurasy men avtoritarizmınıŋ küştılıgı jaǧynan ony Soltüstık Koreiamen şendestıredı. Būdan üş-tört jyl ǧana aldyn rejimnıŋ qataldyǧyn el ekonomikasynyŋ qalypty jaǧdaiy aqtap alǧandai bolyp tūruşy edı. İä, ailyq jalaqy da salystyrmaly türde onşalyqty köp emes-tın, bıraq ol uaqytyly berılıp keldı. Būdan bölek, benzin, gaz, su, elektr jaryǧy jäne tūz sekıldı tauarlar tegın boldy.
Bıraq biylǧy küzde eldegı ahual kürt naşarlap kettı. Prezident osyǧan bailanysty qyrküiek aiynan bastap kommunaldy qyzmet türlerın tegın körsetudı kılt toqtatty. Ūlttyq valiutany şetel aqşalaryna aiyrbastau öte-möte qiyndady. Manattyŋ resmi baǧamy 2015 jylǧy deŋgeide qalǧanymen, onyŋ «qara bazardaǧy» baǧasy aspanǧa yrǧyp şyǧa keldı. Osy jyldyŋ basynda dollar mūnda 9,8-10 manatqa (1038-1059 teŋge) satylsa, qazan aiy bastalǧanda ol 18-19 (1907-2013 teŋge) manatqa deiın köterıldı.
Kündelıktı tūtynymdaǧy tauarlarǧa bailanysty qiyndyqtar barynşa kürdelı bola tüstı. Elde azyq-tülık tauarlary baǧalaryn yryqtandyryp tūrǧan memlekettık dükender jüiesı bar. Bıraq qazır olardyŋ sörelerı tügeldei derlık bosap qalǧan. Halyq olardan zat alu üşın qūlqyn särıden kezekke tūrady. Taiauda «Azattyq» radiosynyŋ tılşısı Daşoguz qalasyndaǧy düken aldynda kezekke tūrǧan tūrǧyndardyŋ lyqsyǧan tolqynyn beinejazba arqyly körsettı. Toptyŋ topanynda 600-700 adam iın tıresıp tūr. Olardyŋ «ūn», «şörek» («tandyr»), «mümkın jetıp qalar» degen sözderı anyq estıledı.
Jeke dükenderde mūndai şekteuşılık joq. Alaida olardaǧy baǧalar jiı köterıle beredı. Mäselen, nauryz aiynda ǧana kilogramy 4,8 manat (508 teŋge) bolǧan Qazaqstan ūny qazannyŋ basynda 8 manatqa (847 teŋge) bardy. Resei ūny osy aralyqta 21-26 manattan (2223-2753 teŋge) 39 manatqa (4130 teŋge) bır-aq sekırdı. Ettıŋ baǧasy toqtausyz ösıp keledı. Qazır 1 kilo siyr etı jeke dükenderde 38 manattan, tauyq etı 21 manattan satylady. Tauyqtyŋ sandary adam basyna ekı kilodan artyq berılmeidı. Al temekı şeguşılerdıŋ jaǧdailary tıptı qiyndap kettı. Ekı aidan berı memlekettık dükenderde şylym atauly joq. Onyŋ bır qoraby 70 manatqa (7413 teŋge) deiın şaryqtady.
Alaida tūrǧyndardyŋ jalaqylary būrynǧy qalpynda. Mysaly, düken satuşysy būryn da 500 manat (52450 teŋge) ailyq aluşy edı, keiın köterılıp körgen emes. Jūmyssyzdyq jönındegı derekter de aşyq aitylmaidy. Būl turaly derek keltırgen «Polit.ru» portaly onyŋ deŋgeiınıŋ resmi emes mälımet boiynşa 60 paiyzǧa baryp otyrǧanyn jazdy.
Sarapşylar türıkmen elınıŋ būlaişa jappai tapşylyqqa tap keluınıŋ bırneşe sebebı bar ekenıne toqtalady. Sonyŋ bırı – memleket basşylary «körpege qarai kösılu» degendı bılmeidı, sondyqtan bilık orasan zor auqymdy jobalardy qolǧa aluǧa qūmar. Aitalyq, 2016 jyly Aşhabadta qūny $2,3 mlrd tūratyn sūŋqar pışındes alyp aeroport salyndy. 2017 jyly ötken jabyq zaldaǧy Aziia oiyndary respublika üşın $5 mlrd şyǧyn äkeldı. Al biylǧy mamyr aiynda Türıkmenbaşy (būrynǧy Krasnovodsk) qalasynda qūny $1,5 mlrd bolatyn teŋız porty qatarǧa qosyldy. Sol siiaqty Hazar teŋızınıŋ jaǧasynan Avaz kurortyn tūrǧyzuǧa taǧy bırneşe milliard dollar kölemınde qarjy jūmsaldy. Bıraq qazır ol ıs jüzınde tolyq quatynda jūmys ıstep tūrǧan joq. Sebebı, bırınşıden, jergılıktı türıkmenderdıŋ qaltalary kötermeidı; ekınşıden, viza tärtıbınıŋ qataŋdyǧynan syrttan eşkım kele qoimaidy.
Türıkmenstan – gazynyŋ qory jaǧynan älemdegı törtınşı bai däulet. Alaida Aşhabadtyŋ kömırtegı satyp aluşylarmen qyrǧi-qabaq bolyp qala berulerı tūtynuşy elder sanyn ūdaiy qysqartumen keledı. Būryn türıkmen «kögıldır otynyn» aluşylar sanatynda Resei, İran jäne Qytai bar edı. Qazır tek QHR ǧana qarym-qatynasyn saqtap qaldy. Resei būl rynoktan 2016 jyly şyǧyp kettı. Būǧan «Ortalyq Aziia-Ortalyq-4» magistralınıŋ respublika aumaǧyndaǧy bölıgınde oryn alǧan apat sebepkerlık ettı. Türıkmen tarapy öz jerındegı apattyŋ aiybyn ärıptesıne qarai audara salmaq boldy. Al 2017 jyly qaryz jönındegı kınälasudan keiın İrannyŋ soltüstık atyrabyna gaz beru toqtatyldy. Söitıp, ötken jyldyŋ qorytyndysymen eksportqa şyǧarylǧan gazdyŋ 94 paiyzy Qytaiǧa jöneldı. Alaida eldıŋ Beijıŋmen aradaǧy ahualyn da tym jaqsy deuge kelmeidı. Türıkmen hansudyŋ satylǧan gazǧa tiesılı aqşany tolyq mölşerınde qaitarmai, qaryzdyŋ bır bölıgın öz nesielerı esebımen jauyp otyrǧanyna narazy.
Osynyŋ nätijesınde 2017 jyly Türıkmenstanda gaz öndıru 62 mlrd tekşe metrdı qūrap, 2015 jylǧy mölşerden 10,8 mlrd tekşe metrge azaidy. Resmi emes mälımetterge qaraǧanda, eldıŋ syrtqy saudadaǧy tapşylyǧy $10 mlrd-qa kemıp ketken. Aitqandai, būl qarjynyŋ özı osy kezderı elden syrtqa şyǧarylǧan aqşanyŋ qasynda jıp ese almai qalady. «The Economist» basylymynyŋ Şveisariianyŋ Halyqaralyq esep aiyrysular bankıne sılteme jasap jariialaǧan deregıne süiensek, qazır Germaniianyŋ ärtürlı bankterınde Türıkmenstannyŋ egelerı kımder ekenı belgısız $23 mlrd aqşasy jatyr.
Halyqaralyq sarapşylar osy rette Kopetdag bauraiynan bilık aitatyn eldıŋ ahualyn
Venesueladaǧy ekonomikalyq apatty jaǧdaimen salystyryp otyr. Jahanda mūnaiymen aty şyǧyp otyrǧan latynamerikalyq eldıŋ ekonomikadaǧy barynşa sauatsyz basşylyq saldarynan qaiyrşynyŋ künın keşe bastaǧany jasyryn emes. Däl sondai ekonomikaǧa äu bastan jürdım-bardym qaraǧan tarap Aşhabad edı. Ol marqūm Saparmūrad Niiazovtyŋ kezınde haostyŋ qalpyn bastan keştı. Bıraq jaǧdai odan keiın de tüzelıp ketken joq. Sonyŋ aqyry bügınde eldı qiyndyq qūrsauynda qaldyryp otyr. Älem sarapşylarynyŋ būl jaiynda dabyl qaqqandaryna da bıraz boldy.
Türıkmen qoǧamy qazır, şynynda, qatty tyǧyryqqa tırelıp tūr. Bauyrlas eldıŋ daǧdarys qūrsauynan şyǧuyna tılektespız.
