Qazaq qonys tepken ūlan-ǧaiyr ūly dalanyŋ är pūşpaǧy qasiettı. Topyraǧyn türtseŋ, tarihy tolǧaityn kie qonǧan jerımızdıŋ tört būryşyn tügendegende tümen bap jatqan Türkıstanǧa törden oryn tietını ämbege aian. Ejelden er türıktıŋ besıgı sanalǧan ataqonysty el bügınde «Ruhani astanamyz» deidı. Sondyqtan «Ruhani jaŋǧyru» aiasynda tüzılgen Qazaqstannyŋ kielı jerlerı geografiiasynan būl şahardyŋ erekşe qaster tūtatyn tarihi oryndarynyŋ oiyp tūryp oryn alatyny zaŋdylyq.
Ruhani astana
Türkıstan turasyndaǧy äŋgımemızdı Şerhan Mūrtazanyŋ sözımen tarqatsaq, «Bükıl qazaq halqy moiyndaityn pırımız – Türkıstan». Halyq jazuşysy «Är eldıŋ, eger ol öz tarihyn, öz mädenietın, öz namysyn baǧalai bıletın el bolsa, sol eldıŋ pır tūtatyn bır mekenı bolady. Mysaly, ol özbekterde – Samarqan, Būhara. Orystarda – Suzdal, Vladimir. İranda – Maşhat. Al, bız, qazaqtar üşın sondai ruhani alyp – Türkıstan» deidı. Rasynda da, bükıl qazaq, tıptı türkı älemı, iısı mūsylman qauymy täu etetın Türkıstan – qasiettı qala.
Tübı bır türkı jūrty taraǧan Türkıstannyŋ tarihy tereŋde jatyr. Köne qalanyŋ ırgetasy V-VI ǧasyrlarda qalanǧan. Būl ölke būryn – Şauǧar, keiın güldengen tūsynda Iаssy dep atalǧan. Al Türkıstan atauy XV ǧasyrdan bastap myqtap bekidı. Şahar Türkıstan bolǧaly aimaqtyŋ saiasi ortalyǧyna ainalyp, Qazaq handyǧynyŋ astanasy atanady.
Basynda aitqanymyzdai, Qazaqstannyŋ 100 qasiettı nysanynyŋ tızımıne engen oryndardyŋ bırazy Türkıstan topyraǧyna tiesılı. Solardyŋ barlyǧy derlık osy Qoja Ahmet Iаsaui kesenesınıŋ ainalasyna toptasqan. Atap aitsaq: «Äzıret Sūltan» tarihi-mädeni keşenı, iaǧni Q.A.Iаsaui kesenesı, Iаscy-Kültöbe qalaşyǧy, Sauran qalaşyǧy, Ükaşa ata kesenesı, Gauhar ana kesenesı, Esım han kesenesı jäne Jylaǧan ata būlaǧy men üŋgırı. Būǧan qosa, tızımge enbei qalǧan taǧy talai tarihi-mädeni eskertkışter bar. Mūnyŋ bärın bırden tolyq qamtu mümkın bolmaǧandyqtan, aldymen alyp kesenege keŋınen toqtalǧandy jön kördık.
Äzıret Sūltan
Orta Aziia tarihyndaǧy säulet önerınıŋ eŋ taŋdauly jädıgerlerınıŋ bıregeiı Qoja Ahmet Iаsaui kesenesı osy qalada oryn tepken. Būl kesene men Türkıstandy egız ūǧym, tıptı bır ūǧym deuge äbden bolady. Öitkenı XIV ǧasyrda Ämır Temırdıŋ yqpalymen salynǧan, bügınge deiın bır būryşy qisaimai jetken osynau ǧimarat qalamen bırge jasap, ündesıp jatyr.
Türkıstan türkı düniesıne islam dınınıŋ taraluyna yqpal etuımen qadırlı. Mūnyŋ basynda, ärine, «Diuani hikmet» («Danalyq kıtaby») eŋbegımen älemge tanylǧan äulie baba Qoja Ahmet Iаsaui tūr. Sonau 1103 jyly düniege kelgen ǧūlama sopynyŋ būl qalany Iаssy bolyp tūrǧan kezınde meken etkenın tegı aityp tūr.
Közı tırısınde Sūltan ul-Ǧarifan, iaǧni äulielerdıŋ sūltany atanǧan şaiqyǧa arnalyp salynǧan säulet ǧimaraty – asa ülken portaldy-kümbezdı qūrylys. Onyŋ biıktıgı – 39 metr, ūzyndyǧy – 65,5, enı 46,5 metrdı qūraidy. Qoja Ahmet Iаsaui kesenesı – jamaǧathana, qabırhana, meşıt, kıtaphana, ülken aqsarai, kışı aqsarai, ashana, qūdyqhana jäne bırneşe qūjyra bölmelerden tūratyn dıni-ǧūryptyq, dıni-aǧartuşylyq, tūrmys-salttyq qyzmet türlerın atqaruǧa arnalǧan asa kürdelı keşendı qūrylys.
«Äzıret Sūltan» qoryq-muzeiınıŋ territoriiasynda 164 ataqty tūlǧa jerlengen. Onyŋ ışınde 20-dan asa han jatyr. Kesenede jatqandardan qazaqtyŋ Qaz dauysty Qazybek bi, Abylai han, Esım han, Haqnazar han, Täuke han, Şyǧai han, Jäŋgır han, Qanjyǧaly Bögenbai, tobyqty Mamai, qoŋyrat Syrǧaq siiaqty tūlǧalaryn atauǧa bolady.
Taiqazan
Qazırgı künı «Äzıret Sūltan» memlekettık tarihi-mädeni qoryq-muzeiınıŋ qorynda 23978 zattai mūraǧat memlekettık esepke alynǧan. Onyŋ 2627-sı – etnografiialyq, 5034-ı – arheologiialyq, 2734-ı – jazba eskertkışter, 13583 danasy numizmatikalyq jädıgerler bolyp tört ǧylymi klassifikasiialyq topqa jıktelgen.
Osylardyŋ ışınen eŋ qūndy jädıger – Taiqazandy erekşe atap ötken jön. Būl qazan 1399 jyly 25 mausymda Türkıstan qalasynan 27 şaqyrym jerde ornalasqan Qarnaq eldı mekenınde jetı türlı metaldan – mys, myryş, altyn, kümıs, qola, qorǧasyn, temır qospasynan qūiylǧan. Qazannyŋ salmaǧy – 2 tonna, syiymdylyǧy – 3 myŋ litr, biıktıgı – 1,60 metr, diametrı – 2,42 metr.
Taiqazannyŋ örnekteluınıŋ özınde köp syr bar. Onyŋ syrtyndaǧy jazularda Qūran Kärım aiatynan jäne paiǧambar hadisınen üzındıler keltırılgen.
Taiqazan 1935 jyly «İran önerı men arheologiiasy boiynşa II halyqaralyq kongresı» kezınde Sankt-Peterburgtegı Ermitajǧa alynady. Sonda jarty ǧasyrdan astam uaqyt tūryp, tarihi otanyna 1989 jyly 18 qyrküiekte qaitaryldy. Būl ıske memleket jäne qoǧam qairatkerı Özbekälı Jänıbekovtıŋ sıŋırgen eŋbegı zor.
Aşyq aspan astyndaǧy muzei
«Äzıret Sūltan» memlekettık tarihi-mädeni qoryq muzeiıne tek kesene ǧana emes, sonyŋ maŋaiyndaǧy Räbiia Sūltan begım kesenesı, Qyluet jerasty meşıtı, Şyǧys monşasy kıredı. Sonymen qatar, Qoja Ahmet Iаsaui mūnarasynan oŋtüstıkke qarai 350 metr jerde ornalasqan «Iаssy-Kültöbe» qalaşyǧy da bar. Būl – sopaqşa kelgen, biıktıgı – 9 metr, aumaǧy 150h120 metrdı qamtityn auqymdy töbeşık.
Qalaşyqta Bılım jäne ǧylym ministrlıgı tarapynan bölıngen grantqa Türkıstan ekspedisiiasy arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızdı. 2013-2014 jyldary būl oryndy tabiǧi faktorlardan qorǧau üşın töbesı uaqytşa materialmen jabylǧan. Al 2017 jyldan bastap mūnda zertteu jūmystarymen Qazaq ǧylymi-zertteu mädeniet instituty ainalysuda. «Kültöbe» qalaşyǧy tarihi kezeŋderı anyqtalyp, qaita qalpyna keltıru ısı tügesılse, aşyq aspan astyndaǧy muzeige ainalmaq.
