«Türmeden şyqty» degen bır auyz sözdı bızdıŋ qoǧam adamnyŋ maŋdaiyna soǧylǧan qarǧys taŋbasy retınde qabyldaityny aşy da bolsa şyndyq. Mūndai közqaraspen olardyŋ jūmysqa ornalasyp, adal jolmen tūraqty tabys tabuyn bylai qoiǧanda qoǧamǧa sıŋısıp, onyŋ tolyqqandy müşesıne ainaluynyŋ özı ekıtalai. Osydan baryp temır tordyŋ arǧy jaǧynan bosap şyqqandardyŋ ärbır üşınşısı qaitadan türmege tüsıp jatady. Qamaudan bosatylǧandardyŋ qaitadan qylmys jasap, jaza arqalauy qaşanda öte özektı mäsele sanalady. Qamaqtan sabaq almaǧandardyŋ köbeiuınıŋ sebebı san türlı. Mäselenıŋ baiybyna baryp, tereŋıne boilasaq, türmeden şyqqandardyŋ tüzu jolǧa tüse almauyna olardy syrtqa tepken bärımız de kınälı bolyp şyǧamyz.
Ärine, türmede otyrǧandardy tüzetu eŋ äuelı qylmystyq-atqaru jüiesınıŋ mındetıne kıredı. Degenmen būl sala qyzmetkerlerı qylmyskerlerdı sot ükımıne sai belgılı bır mezgılde qoǧamnan oqşaulap ūstauǧa ǧana jauap beredı. Qūqyq organdarynyŋ türmenıŋ dämın tatyp şyqqandardy probasiialyq esepke alyp, olardyŋ qaita tärtıp būzbauyna baqylau jürgızetın de salasy bar. Degenmen olardyŋ özı de qataŋ baqylaudyŋ joqtyǧyn sezınıp, eskı ädetıne basatyndarǧa qarsy tūruǧa därmensız. Elımızde jyl saiyn 10 myŋnan astam adam jazasyn ötep, bostandyqqa şyǧady. Demek, olardyŋ ärqaisysyn jeke-jeke baqylauǧa aluǧa da mümkındık joq. Mūnda türme körgen adamnyŋ temır tordyŋ arǧy jaǧyndaǧy ötken künderınen aşy sabaq aluyna ǧana senım artylady. Naqtyraq aitqanda, «qamalyp şyqqan soŋ qaita qylmys jasai qoimas» degen bailamǧa senuge tura keledı. Al köp jaǧdaida nätije bız kütkendei bola bermeidı. Älbette, olardyŋ bärı bırdei türmeden şyǧa sala qylmys jasaidy deuden aulaqpyz. Uaqyt öte jolyna kezıkken kedergılerden tauy şaǧylyp, jıgerı qūm bolatyndar köp.
Maqsūt Närıkbaev atyndaǧy Qazaq gumanitarlyq zaŋ universitetınıŋ aǧa oqytuşysy Ahmetjan Beisenbekov būl kedergılerdı qoǧamnyŋ progressivtı damuymen jäne ondaǧy közqaraspen bailanystyrady.
– Qūqyqtanuda qylmystyŋ jeke tūlǧaǧa jäne mülıkke qatysty jasalatyn ekı türı bar. Būl qylmysqa qylmysker sanaly türde barady. Osydan baryp bız olardyŋ barşamyzǧa tanys bölıgınıŋ äleumettık-psihologiialyq portretın köre alamyz. Iаǧni qylmysqa jüielı bılım almaǧan, tūraqty jūmysy joq adamdar köp barady. Bır sözben aitqanda, türmege otyratyndardyŋ köbınıŋ sauaty tömen. Osydan baryp būl sanatqa jatatyn azamattardy qoǧamdaǧy kez kelgen özgerıske daiyn boldy dep aita almaimyz. Sondyqtan sottalyp şyqqan adamnyŋ äleumettık ortaǧa beiımdelıp ketuı qiyndyq tuǧyzady. Öitkenı ol temır torda otyrǧan sätte qoǧam bır orynda tūrmaidy. Ūdaiy damumen bolady. Al türmede otyryp şyqqandar osy qarqynǧa ılese almaidy.
Soǧan qaramastan olar bostandyqqa şyqqan soŋ özınıŋ qolynan keletın, beiımı bar närsenı jasaǧysy keledı. Degenmen ol türmege otyrǧannan bosap şyqqanǧa deiın aralyqta meŋgergen mamandyǧy nemese käsıbi bılıktılıgı eŋbek naryǧynda sūranysqa ie bolmai qaluy mümkın. Sūranystaǧy maman degennıŋ özınde sottalǧandarǧa degen bızdegı közqaras belgılı. Mıne, osylai qoǧam syrtqa tepken soŋ olardyŋ tüzeludıŋ jolyna tüsuı ekıtalai, – deidı qūqyqtanuşy.
Zaŋger-ǧalymnyŋ aituynşa, türmede otyryp şyqqandardyŋ qaita ıstı bolyp, jaza arqalauynyŋ taǧy bır sebebı qoldanystaǧy zaŋnyŋ älsızdıgı körınedı.
– Bızdegı qūqyqtyq qatynasta barlyq äreket zaŋdy nemese zaŋsyz dep qana qaralady. Al sot şeşımınıŋ qanşalyqty ädılettı nemese ädıletsız bolǧanyna laiyqty baǧa berılmeidı. Mäselen, özımnıŋ zaŋgerlık täjıribemdegı myna bır jaǧdaidy alyp qaraiyq. Bır azamat öz äielın köŋıldesımen ūstap alyp, aşu üstınde äielınıŋ köŋıldesın qaişymen jaraqattap aldy. Qylmystyq ıs qozǧalyp, älgı azamat sot ükımımen 2 jylǧa bas bostandyǧynan aiyryldy. Belgılı merzımde jazasyn ötep şyqqan ony uchaskelık polisiia inspektory jiı mazalaidy. Sebebı belgılı. Sol aumaqta bır qylmys jasalsa, älgı azamat alǧaşqylardyŋ bırı bolyp küdıkke ılınedı. Keiınnen tärtıp saqşysynyŋ būl äreketı onyŋ jüikesıne tiedı. Aqyr soŋynda polisiia qyzmetkerıne qol köterıp, taǧy da ıstı bolyp kettı. Odan qūtylyp şyqqan soŋ da jaibaraqat kün keşe almaidy. Jūmys joq, tabys tabu mūŋǧa ainalǧanda ışkılıkke salynady. Özı sekıldılerdıŋ qataryna qosylyp, bır päterde ışedı. Taŋerteŋ tärtıp saqşylary mūny oiatyp alady. Qasyndaǧy «dostary» älgı päterdı tonap ketken. Taǧy da ıs qozǧalyp, älgı azamat sottaldy. Osy jaǧdaiǧa qūqyqtyq tūrǧydan baǧa beretın bolsaq, bärı zaŋdy. Bıraq ädıldık joq. Menıŋşe, azamattardyŋ türmege tüsuıne zaŋdaǧy osy syndy olqylyqtardyŋ da yqpaly bolady.
Sottalyp şyqqandarǧa qarapaiym adamdardy būryn uchaskelık polisiia inspektorlary da barlyq qylmysqa kınälı közqaraspen qaraidy. Osydan baryp, olardyŋ tüzelıp ketuı turaly äŋgıme qozǧaudyŋ özı qisynsyz, – deidı Ahmetjan Beisenbekov.
Jalpy türmege qaita tüsetınderdı azaitudyŋ bırden-bır joly retınde olardyŋ äleumettık beiımdeu jūmystaryn öz deŋgeiınde jürgızu ekenı belgılı. Elımızde 2016 jyly däl osy baǧytta türmeden şyqqandardy äleumettık beiımdeudıŋ 2017-2019 jyldarǧa arnalǧan keşendı strategiiasy qabyldandy. Sol jyldary Işkı ministrlıgı türmeden şyqqandardyŋ 27 paiyzy qaita qylmys jasaitynyn mälım bolǧan. Al 2019 jyly Almaty qalasynda Halyqaralyq türme reformasynyŋ Ortalyq Aziiadaǧy Öŋırlık ökıldıgınıŋ qoldauymen ötken bır jiynda Qylmystyq atqaru jüiesı komitetı Qazaqstanda sottalǧandardyŋ arasynda qaita qylmys jasau körsetkışınıŋ 20,1 paiyzǧa azaiǧanyn habarlady. Būl körsetkışke joǧaryda atalǧan strategiialyq qūjattyŋ qanşalyqty äserı bolǧany belgısız. Degenmen qazaq qoǧamynda būl mäsele tübegeilı şeşımın tapty dep aituǧa bolmaidy. Tek qana Nūr-Sūltan qalasynyŋ özınde soŋǧy 1,5 jyldyŋ ışınde sottalyp şyqqan 70 adam qaita qylmys jasaǧany üşın temır torǧa toǧytylypty.
Oǧan qosa biyl türmeden bosap şyǧatyndardyŋ sany artqaly tūr. El Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧyna orai Memleket basşysy qylmystyq jauapkerşılıkke tartylǧandarǧa raqymşylyq jasalatynyn mälımdedı. Aldyn ala mälımet boiynşa el tarihynda osymen onynşy ret jariialanǧan raqymşylyq arqyly 4 myŋ adam bostandyqqa şyǧatyny aitylyp jür. Oǧan qosa qazırgı taŋda el aumaǧyndaǧy bas bostandyǧynan aiyru mekemelerınde jazasyn ötep jatqan 33 217 adamnyŋ erte me, keş pe bostandyqqa şyǧatynyn eskersek, bostandyqtyŋ baǧasyn bılmei qaitadan qamalatyndardyŋ mäselesımen myqtap ainalysu kerek-aq. Äuelı temır tordan bosaǧandarǧa ürke qaraityn qoǧamda äleumettık-psihologiialyq mädeniet qalyptastyrudyŋ jolyn ızdeitın şaq tudy. Sol arqyly ǧana jūmyssyzdyq, otbasy, tuǧan-tuystarynyŋ syrt ainaluy, tūraqty tabystyŋ bolmauy syndy mäselelermen betpe-bet kelıp, «qūtty mekenıne» qaitadan joldama alatyndardyŋ qataryn azaituǧa az da bolsa öz ülesımızdı qosa alamyz.
