Qazaqstanda kısı ölımı bolmai köp bylyqtyŋ betı aşylmaitynyn ötken aida Almatyda bolǧan sot oryndauşylardyŋ qazasy taǧy bır ret däleldedı. Jalpy sot oryndauşylardyŋ mäselesı men bank ösımınıŋ joǧarylyǧy būrynnan aitylyp ta, jazylyp ta keledı. Bıraq atqaruşy bilık soǧan köŋıl bölıp, mäselenıŋ mänıne üŋıluı kemdeu. «Baiaǧy jartas bır jartas» degendei, halyq aityp, jurnalister jazǧanymen, köbı aitqan, jazǧan jerınde qalady da, mäsele qordalana kelıp, soŋy joǧarydaǧydai qaiǧyly oqiǧaǧa ūlasady.
Qaliakbar
ÜSEMHANŪLY
Elımızde sot oryndauşylar jeke sot oryndauşy jäne memlekettık sot oryndauşy dep ekıge bölınedı. Būl aradaǧy jeke sot oryndauşy degenımız – sot aktılerın oryndau komitetı bergen jeke sot oryndauşysynyŋ lisenziiasy negızınde sottyŋ şyǧarǧan ükımın atqarumen ainalysatyn zaŋdy tūlǧalardy meŋzeidı. Bızdıŋ elde jeke sot oryndauşylarynyŋ alǧaşqy legı 2011 jyly paida bolsa, 2016 jyldyŋ bastap sot oryndarynyŋ qyzmet körsetu, talap etu turaly qūjattarynyŋ basym bölıgı jeke sot oryndauşylarynyŋ qūzyryna berıldı. Sodan keiın baryp jeke sot oryndauşy qyzmetıne qarai oiysatyndardyŋ sany da arta bastady.
Eşkımge täueldı emes, tek qana zaŋǧa baǧynatyn jeke sot oryndauşylary memleketten, iaǧni biudjetten jalaqy almaidy. Olar memleket qazynasyna qaitarylǧan qarjydan belgılı bır paiyzyn alyp otyrady. Aliment jäne tölenbegen jalaqyny öndırıp alu sekıldı mäseleler oryndalǧan jaǧdaida ǧana olarǧa syiaqy tölenedı. Sondyqtan da olar ıstı jedel şeşuge nemese sot ükımın tez oryndauǧa tyrysady.
Jeke sot oryndauşysynyŋ qyzmetıne aqy töleu mölşerlerın bekıtu turaly qaulyda jeke sot oryndauşylardyŋ aqysy retınde mülıktık (aqşalai) sipattaǧy atqaruşylyq qūjattary üşın 60 AEK-ke deiın bolsa – öndırıp alu somasynyŋ 25 paiyzy mölşerınde; 60 AEK-ten 300 AEK-ke deiın bolsa – öndırıp alu somasynyŋ 20 paiyzy mölşerınde; 20 000 AEK-ten joǧary bolsa – öndırıp alu somasynyŋ 3 paiyzy mölşerınde bolady (yqşamdalyp alyndy) dep belgılengen. Sosyn da jeke sot oryndauşylar köbınde somasy qomaqty, tez oryndauǧa tiımdı sot ükımderın atqaruǧa tyrysady. Alaida «Altyn körse, perışte joldan taiady» degendei, mäselenıŋ bır şetı özınıŋ ekonomikalyq tabysyna tırelıp jatqandyqtan, jeke sot oryndauşylar bügıngı taŋda sot ükımın atqaru barysynda ärtürlı jolsyzdyqtarǧa da baratyny da jasyryn emes. Aitalyq, bıreudıŋ şotyn iesıne eskertpesten būǧattap tastau, telefon şalyp eskertkenı üşın aqy talap etu, banktermen astasyp, nesiesı bar azamattarǧa qysym körsetu, qaryzyn töletu üşın mülkın arzanǧa sattyru syndy äreketterge jeke sot oryndauşylar jiı barady. Mıne, osy jaǧdaiǧa bailanysty elımızdegı keibır sot oryndauşylaryn «Bopsalauşy, deldal, iaǧni resmi tırkelgen memlekettık alaiaqtar» dep ataǧan ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesınıŋ müşesı, zaŋger ärı qoǧam belsendısı Aigül Orynbek jeke sot oryndauşylardyŋ mındetın prokuraturaǧa beru kerek dep esepteidı. «Jeke sot oryndauşylar tek qomaqty qarjynyŋ töbesı körıngende, özderıne köbırek paiyz tüsetın kezde ǧana jügıredı. Tıptı SES, bank, kommunaldyq tölem alatyn kompaniialarmen astasyp, tölem jürgızbegen adamdardyŋ esepşotyn būǧattap, aqşa berse ǧana aşyp berıp otyratyn jeke sot oryndauşylardy közım kördı. Demek, zaŋ aiasynda jeke sot oryndauşylarǧa köptegen mümkındıkter berılıp qoiǧan. Al olar ony asyra paidalanady. Elektr aqysynan 13 teŋge tölenbei qalǧany üşın käsıpkerdıŋ şotyn būǧattap tastap, qaita aşyp beru üşın 20 myŋ teŋge sūrau Qazaqstannyŋ qai zaŋyna syiady? Mūnyŋ astarynda bank, kommunaldyq tölem qyzmetı jäne jeke sot oryndauşylar özara astasyp, aqşa jasau syndy alaiaqtyq jatyr» dep aşyp aitqan Aigül Orynbek jeke sot oryndauşylar köpbalaly analar men aliment ala almai jürgen jalǧyzbasty analarǧa da auyz salyp otyrǧanyn jetkızdı. «Sot oryndary balanyŋ äkesıne aliment talap etken äieldıŋ şotyna tıkelei audaruǧa mındettep ükım şyǧaryp beruge tolyq qūqyly. Alaida soŋǧy kezderı jeke sot oryndauşylary tölengen alimentı aldymen özınıŋ şotyna audartyp, ai saiyn tüsetın alimentten prosent ūstap qalyp, qalǧanyn aliment talap etuşıge audaryp otyratyn jaǧdai jiı kezdesıp jür. Balanyŋ äkesınen sırıŋkelık alǧany üşın alimenttı öndırıp bermei jürgen sot oryndauşylar da az emes. Bırınşıden, ony baqylap otyratyn qūzyrly organ joq, ekınşıden, şaǧymdanuşy äielder öz qūqyǧyn bılmeidı. Olardyŋ memleket jaǧynan qarajat berılıp jatqan köpbalaly analardyŋ şotyn būǧattap tastaǧanyna da kuä boldym. Demek, şottardy būǧattaudy bizneske ainaldyryp alǧan sot oryndauşylary öte köp. Qaryzyn töleiın dese, şoty būǧattalyp qalǧandyqtan, öz aqşasy bola tūra elden qaryz sūrap jürgen azamattardy da kördık. Qysqasy, bes teŋge üşın şotty būǧattau bassyzdyqtan basqa eşteŋe emes. Demek, kelse-kelmes şotty būǧattaudy doǧaru kerek. Iаǧni şotty būǧattaudyŋ mölşerı belgılenuı tiıs» deidı zaŋger.
Jūrtşylyqtyŋ aitqanyna jügınsek, halyq sot oryndauşylardyŋ qazır iesıne bır auyz
«Altyn körse, perışte joldan taiady» degendei, mäselenıŋ bır şetı özınıŋ ekonomikalyq tabysyna tırelıp jatqandyqtan, jeke sot oryndauşylar bügıngı taŋda sot ükımın atqaru barysynda ärtürlı jolsyzdyqtarǧa da baratyny da jasyryn emes
eskertpesten şotyn būǧattap tastaitynyna narazy.
– Bır joly «Astana su arnasy» ai saiynǧy tölemdı qate eseptep, maǧan 90 myŋ teŋge qaryzsyŋ degen qaǧaz jıberdı. Atalǧan mekemege baryp, qaitalai esepteskennen keiın «Astana su arnasy» tüsınbeuşılık bolǧanyn aityp, menen keşırım ötındı ärı eşqandai qaryzy joq degen qaǧaz berdı. Bıraq üş aidan keiın sot oryndauşylar şotymdy būǧattap tastady. Aldyn ala habarlasyp, eskertken de joq. Sonymen sot oryndauşyny tauyp, barlyq dälelderımdı körsetıp edım, sol jerde bankke telefon şalyp şotymdy qaita aşyp berdı. Osy dūrys pa?! Mäselenıŋ män-jaiyn teksermei tūryp, bıreudıŋ şotyn būǧattap tastau qattyraq aitsaq, «Qaraqşylyq» emes pe, tym qūrysa, telefon şalyp, män-jaidy sūrap, eskertuge bolady ǧoi, – deidı elorda qalasynyŋ tūrǧyny Qūnapiia Däuıtqanūly.
Aityp aitpai, jūrttyŋ köbı sot oryndauşylardyŋ iesıne eskertpei tūryp şotty būǧattauyna narazy. BAQ betterındegı derekterge süiensek, sot oryndauşylary qaryz iesıne telefon şalyp eskertse, qaryz iesı oǧan 1200 teŋge töleuı kerek eken. Qazaqstanda eŋ qymbat habarlama (SMS) 17 teŋge tūrady. Endeşe, jeke sot oryndauşylarynyŋ «eŋbegı» qanşalyq qymbat ekenın eseptei berıŋız. Bıraq sot oryndauşylar üşın būl aqşadan görı aldymen şotyn būǧattap, sol somadan öz paiyzyn alu tiımdı bolǧandyqtan, ärine, olar qaryz iesıne eskertıp, daiyn «tamaǧynan» aiyrylǧysy kelmeidı de, bırden şotqa auyz salu ädetke ainalǧan.
Qysqasy, jekelerdıŋ şoty qalaǧan adam būǧattai beretın närse emes. Ony azamattar bereşegın ädeiı tölemei, qaryzyn ūzaqqa süirep jürıp alǧan kezde, qūzyrly oryndar zaŋdy türde şeşım şyǧarǧannan keiın baryp būǧattau kerek. Ol äste jeke sot oryndauşylardyŋ aqşa öndıretın täsılıne ainalmauy tiıs. Sonymen bırge, sot oryndauşylar bank, kommunaldyq tölem qyzmetı oryndaryndarymen astasyp, tūrǧyndardy qyspaqqa aluyna zaŋ boiynşa şekteu qoiatyn mezgıl jettı. Öitkenı būl «Halyq ünıne qūlaq asatyn memlekettıŋ» zaŋynyŋ bedelıne nūqsan jetkızıp, halyq jüregınde «Ükımet kereŋ, zaŋ saiqal» degen ūǧym tudyrady.
