«Täuelsızdık bır künde ornai qalǧan joq. Eşkımnıŋ basyna baq bır künde qona salmaidy» dep basu aitady ziialy aǧamyz bır maqalasynda.
Ras söz. Alaida bailyq degen bır künde qona salatynyn, halqymyzdyŋ jerasty, jerüstı bailyǧy tu-talapaiǧa tüsetının, Şeraǧaŋ (Şerhan Mūrtaza) aitqandai, qarapaiym halyq «altyn sandyqtyŋ üstınde tyr jalaŋaş qaldy» dep jazǧanyn oqyǧan edık.
«Bıreuge uaiym baspana,
Bırazdan jasy assa da,
Bıreuler zäulım saraidan,
Şyǧady künde mastana» – dep qairatker Baqtyqoja Izmūhambetov jyrlaǧandai, bıreuler taban astynda zauytqa, bıreuler aiaq astynan fabrikaǧa, endı bıreuler mūnai «kachalkalaryna» qojaiyn bolyp şyǧa keldı.
Ol az deseŋız, 30 jyl ışınde Qazaqstandaǧy bilık pen jaily oryndy ielengender qanşama bailyqty jymqyrǧanyn kım bıledı? Iаǧni, «Memleket däuletı talapaiǧa ketsın degen zaŋ joq» dep Mäjılıste şyryldap söilegen deputat Şerhan Mūrtazanyŋ sözın qoldaǧan bırde-bır ärıptesı bolǧan joq. Äsırese, Bılım jäne ǧylym ministrınıŋ balalar üş tıldı bırden üirenuı kerek degen sözın el tüsınbedı. Sonda bıren-saran jazuşy, ǧalymdar bolmasa joǧarydan tapsyrma alyp, «läppäi» taqsyr!» dep bas salyp ıske köşken ministr, bılımnıŋ «maiyn» ışken akademik äkesı Ahmet Baitūrsynovtyŋ «Bala bastauyş mektepte bar pändı tek ana tılınde ǧana oquy kerek» degendı bıle tūra jön sözge qūlaq aspaǧany ökınıştı boldy.Şydamnyŋ da şegı bar.
– Bolsaq ta baitaq
eldıŋ ūlandary,
Keledı zaman bızdı
synap älı.
Joǧalta ala jazdaǧan
tıl menen dın,
Älı de törımızge şyǧa almady» dep aqyn jüregı atşa tulady. Joldauda baiandalǧan özektı mäselelerdıŋ kezek küttırmei şeşımın tabudy qajet etetını – tıl mäselesı. Mūny osy bır ǧasyrdan astam uaqyt būryn ǧūlama ǧalym Ahmet Baitūrsynov: «Bız äuelı eldı tüzetudı bala oqytu ısın tüzetuden bastauymyz kerek» dep eskertken bolatyn. Olai bolsa, baspasöz betınde bırneşe maqala jazyp jürgen tıl mamany akademik Kärımbek Qūrmanälievtıŋ pıkırın qoldaǧanymyz jön. Rasynda da, tıl mäselesın şeşudı sozyp aldyq.
Erterekte Estoniiada Qazaqstan ädebietı men mädenietınıŋ aptalyǧy ötetın bolyp, ışınde Qadyr aǧa bar Ükımet müşesı bastaǧan delegasiia sapar şegedı. Sonda ekı respublika basşylary bas qosyp sūhbattasqanda Estoniia Jazuşylar odaǧynyŋ töraǧasy qasyna audarmaşy ala otyryp, özı estonşa söiledı. Onysy orysşa bılmegendıgı emes, özderınıŋ ūlt, el ekendıgın körsetkenı edı» dep jazady. Taǧy bır mysal. Ötkende «Şalqar» radiosyn qosyp qoiyp, QSRO halyq ärtısı, kinoakter Evgenii Evstigneev turaly äŋgımege qūlaq türdım. Jastyq şaǧy soǧys jyldaryna tap kelıp, leningradtyqtar Özbekstanǧa qonys audarady. Özbekter bolsa, orysşa söilei almaidy, bılse de söilemeidı, al ol bolsa, özbekşe bılmeidı. Sodan alǧyr jas bır jyl ışınde maŋdai terın tögıp, Özbekstan radiosynyŋ özbek tılındegı diktory bolyp «Täşkännan gäfıräbız» dep şyǧa keledı. Mıne, özgelerge tıldı üiretudıŋ täsılı. Al endı Özbekstandaǧydai bükıl ıs qaǧazdary, qūjattar tügeldei memlekettık tılde jürgızılse, tıldı üirenbegende qaida barasyŋ? Men aitar edım, özge ūltqa qazaq tılın üiren deudıŋ qajetı şamaly. Olardy ömırdıŋ özı mäjbürleidı. Al özımızge talap qataŋ boluy kerek.
2003 jyldary men Taraz qalasynda tūrdym. Bırde oblysta ötken bır jinalysta öŋkei qazaq azamattarynyŋ arasynda oblys äkımınıŋ orynbasary Aleksandr Savchenko degen qatysyp otyr eken dep söz söilegender bılsın, bılmesın orysşa sairaǧanyn estıp, basymyzdy şaiqaǧan edık. Keiın ol sabazym Senattan bır-aq şyqty dep estıdım. Endı ne ısteuımız kerek? Endı bilık, atap aitar bolsaq, ükımet, parlament, ministrlık basşylarynan bastap balabaqşalarǧa deiın memlekettık tılde söileuı kerek. Bükıl ıs-qaǧazdary, qauly-qararlar da memlekettık tılde jürgızıluı kerek. Respublikalyq teleradioda «Bız qazaqşa söileimız» degen sikl aşyp, onda basşylardyŋ otbasymen kezdesıp, ana tılın qalai üirenıp jatqanyn baiandap otyru kerek. Habarǧa qatynasatyn basşylardyŋ tızımı jasalyp, ony joǧarydan bekıtuı tiıs. Sonda ǧana būl ısımız alǧa basady, qazaq tılı qanatyn keŋge jaiady dep oilaimyn.
Aitpasa bolmaityn taǧy bır mäsele bar. «Boidaǧy mındı sanasam, tau tasynan kem emes» deidı Abai danyşpan. Bızdıŋ boiymyzdaǧy mınnıŋ bır-ekeuı – jaltaqtyq pen nemqūrailylyq. Sen timeseŋ, men time badyraq közbız. Onyŋ dälelı retınde bır mysal keltıreiın. Mäjılıstıŋ bır otyrysynda deputat Qorǧanys ministrıne qazaqşa saual qoidy, jaŋylmasam, orys jıgıtı. Sonda ministr myrza betı bülk etpei orysşa tıl qatty, al deputattardyŋ bırde-bıreuı eskertu jasap, ärıptesterın qoldauǧa şamasy kelmedı.
Aita bersek, äŋgıme köp. Būl türımızben qalai jaŋaramyz, qalai jaŋǧyramyz?
Taiauda «Egemen Qazaqstanda» «Alaş ūrandy el bolaiyq» degen jazuşy Tölen Äbdıktıŋ maqalasy sanaly azamatty tebırentıp, ülken äser qaldyrdy. «Bilık Alaşty moiyndady». Mereitoilaryn atady. Kıtaptaryn şyǧardy. Bıraq ömırımızge, ūstanymymyzǧa, baǧytymyzǧa altyn arqau bolatyndai ūlttyq ideiamyzǧa ainaldyrmady. Eger bız şyn mänınde «Jaŋa Qazaqstan» qūrǧymyz kelse, ūlttyq ideiany aiqyndap aluymyz kerek. Ol ideia – Alaş ideiasy» dep jazady qabyrǧaly jazuşy. Jön söz. Uäjge tüie de şögedı.
«Aldamşy eken
būl jalǧan,
Būl jalǧannan kım qalǧan?» – dep Marabai jyrau tolǧanǧandai, qartaiǧan şaǧymyzda jas ūrpaǧymyzdyŋ bolaşaǧy ne bolar eken degen oi maza berer emes.
Qajy QORǦANŪLY, telejurnalist-publisist
