Elımızdıŋ bas qalasynda tūrǧyn üi naryǧyndaǧy jaǧdai köŋıl könşıtpeidı. Ony qaŋtar aiynda ötken Astana qalasyn damytu mäselelerı jönındegı keŋeste Memleket basşysy da atap körsettı. «Tört myŋǧa juyq üleskerdıŋ mäselesı älı kün tärtıbınen tüspei tūr. Qazır Astanada rūqsat etılgen qūjattary joq 90-nan astam tūrǧyn üidıŋ qūrylysy jürıp jatyr. Qūrylys kompaniialary jai ǧana mardymsyz aiyppūl tölep, azamattardan aqşa tartuyn doǧarar emes. Ükımet memlekettık retteu şaralaryn qataŋdatqany jön. Būl jūmysqa Qarjylyq monitoring agenttıgı atsalysuy tiıs» degen edı Prezident.
Jaǧdai kürdelı, bıraq…
Būl jerde mäsele köp. «Jylasaŋ taǧy sabaimyn» demekşı, osy töŋırektegı äŋgıme elordada bırneşe jyldan berı aitudaiyn-aq aitylyp keledı. Alaida köpşılık aityp, narazylyq bıldırıp, aiqai-şu kötergen saiyn osy salanyŋ mümkındıkterın barynşa paidalanyp, «ürıp ışıp, şaiqai tögıp jürgen» myrzalar zaŋsyzdyqtaryn odan saiyn örşıte tüsude.
Qazır qalada «Mars Project» JŞS, «Aiz Kurylys» JŞS, «Rusalding Line» JŞS, «Bilding kompani» JŞS, «Expert Consulting Agency Kazakhstan» JŞS, «Tauekel İnjiniring» JŞS, «Global Millennium» JŞS, «Handan-Astana» JŞS, «Oreol-Group», taǧy basqa da kompaniialar 76 nysannyŋ qūrylysyn zaŋsyz jürgızıp kelgenı anyqtaldy.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Bas Prokuraturasy azamattardan ülestık qūrylys üşın zaŋsyz aqşa jinaityn alaqol qūrylys saluşylardy qylmystyq jauapkerşılıkke tartatyn qazırgı qylmystyq kodekske jaŋa bap engızudı ūsynady. Öitkenı Bas prokuror Berık Asylovtyŋ aituynşa, zaŋdyq tūrǧydan tyiym bola tūrsa da, qaltalaryn qampityp, esırıp alǧan belgılı oligarhtar «nöldık siklda» degen özderınıŋ tūjyrymdamasyn nasihattap, tūrǧyndardan ülestık qūrylysqa aqşa tartularyn toqtatpai tūr.
Jaǧdaidyŋ kürdelılenıp bara jatqanynan bolsa kerek, mausym aiynda Qazaqstan Respublikasy Parlamentıne hat joldaǧan Bas prokuror deputattarǧa üş ūsynys tüsırdı. Bırınşı, ülestık qūrylys turaly zaŋ talaptaryn būzǧany üşın aiyppūl mölşerın 300-den 2000 ailyq eseptık körsetkışke deiın köterudı nemese bırden lisenziiasynan aiyrudy ūsyndy. Ekınşı, zaŋdy aiaqasty etken qūrylys saluşylardyŋ bankıdegı esep şottary men dünie-mülıkterın būǧattap, qyzmetterın şektetıluın talap ettı. Üşınşı, qylmystyq kodekske üleskerlerden zaŋsyz aqşa tartqany üşın qylmystyq jauapkerşılıkke tartatyn arnaiy bap engızıludı sūrady.
Biyl qaŋtar aiynan bastap injenerlık jelılerı joq jäne Bas josparǧa sai emes qūrylysqa jaŋa rūqsattar berılmeitının atap öttı. Sonymen qatar, eger qandai da bır qūrylys kompaniiasy qūrylysty tehnikalyq şarttardyŋ tolyq paketınsız jalǧastyrsa, qūrylys uchaskelerındegı jūmys tolyǧymen toqtatylady jäne kompaniia sondai kompaniialardyŋ «qara tızımıne» engızıledı
Būl endı tek bügın aitylyp jürgen söz emes. Üleskerler mäselesı ükımettıŋ bas auruyna ainalǧanyna qanşa uaqyt boldy. Äupırımdep bırın şeşse, ekınşısı şyǧyp jatatyn tausylmaityn tüitkılge ainaluda.
Osyǧan bailanysty Berık Asylov 2014 jyldan berı qoldanylyp kele jatqan Reseidıŋ täjıribesıne iek artqandy jön köredı. Onda üleskerdıŋ senımıne kırıp, qūrylys saluǧa zaŋdy rūqsaty bolmasa da aqşa jinap, aldaityn qūrylys basşylaryn qylmystyq jazaǧa tartady. Üş million rublden asatyn kölemde üleskerlerden aqşa jinap, qūrylysyn ūzaqqa sozyp jıberse, bır jylǧa bas bostandyǧynan aiyrady. Al osy ärekettı ūiymdasqan adamdar toby jasasa, ärı şyǧyn 5 million rublden asatyn bolsa, bes jylǧa sottaidy. Eger jūrşylyqty aldaǧan adam qatelıgın tolyq moiyndap, üleskerlerdıŋ aqşasyn tolyq kölemde qaitarsa, nemese üiın salyp berse ǧana qylmystyq jauapkerşılıkten qūtylady.
Bıraq bızde Reseige qaraǧanda jaǧdai säl basqaşalau. Bızde keşendı köpqabatty üiler salyp, ükımet belgılegen tūrǧyn üi baǧdarlamasyn sättı jüzege asyryp jatqan qūrylys kompaniialary sausaqpen sanarlyq. Qaŋtar aiyndaǧy Astana qalasyn damytu mäselelerı jönındegı keŋeitılgen keŋeste Memleket basşysy atap körsetkendei, ärine, aldap-arbauǧa, sapasyz üi saluǧa mülde jol beruge bolmaidy. Alaida sonymen qatar tūrǧyn üi salu qarqynyn da eş tömendetpegen jön.
Qarqyn bäseŋdemesın
«Qūrylys salasynda qordalanyp qalǧan kürdelı mäselelerdıŋ legı ülken ortany oilandyryp otyr. Osy töŋırekte bıraz bas qatyrǧan qala äkımdıgı injenerlık infraqūrylymnyŋ jetıspeuşılıgınen tūrǧyn üi salu qarqynyn bırte-bırte bäseŋdetudı ūsynady. Alaida ükımettegıler būǧan kelısken joq. Elordada säbilerdıŋ düniege kelu körsetkışı joǧary. Onyŋ üstıne ışkı köşı-qon aǧyny jyl saiyn üdep barady. Osyny eskergen Prezident te «eger bız qūrylys qarqynyn tömendetuge mümkındık beretın bolsaq, 30 myŋ adam jūmyssyz qaluy mümkın. Sondyqtan qalany jüielı türde damytu josparyn pärmendı qolǧa alu kerek. Menıŋşe, qazır osyǧan dendep köŋıl bölu jaǧy jetıspei jatyr. Sony jandandyru maŋyzdy» dep naqty tapsyrmalar bergen-dı.
Elordada jyl basynan bastap 1 mln 215 myŋ şarşy metr tūrǧyn üi salynǧan. Jyl soŋyna deiın 3 million şarşy metrden asa tūrǧyn üi salu josparlanyp otyr. Būl – şamamen 40 myŋ päter, onyŋ ışınde 6 myŋ päter memleket tarapynan halyqtyŋ äleumettık osal toptaryna berıledı
Jasyratyny joq, ülestık qūrylys arqyly baspanaly bolǧan otandastarymyz köp. Ärı būl daiyn üilerdı satyp alǧanǧa qaraǧanda anaǧūrlym arzanǧa tüsetının de moiyndau kerek. Sondyqtan oǧan degen halyq arasynda sūranystyŋ artyp otyrǧanyn da aitpasqa bolmaidy. Bırınşıden, ırgetasynan bastap qatysatyn bolǧandyqtan, taŋdau mümkındıgı joǧary. Qalaǧan qabatyŋnan qalaǧan päterıŋdı taŋdai alasyŋ. Ekınşıden, päter qūnyn bölıp töleu mümkındıkterı berıledı. Sondyqtan qūrylys saluşylardyŋ käsıbilıgımen qatar aşyqtyǧy, adaldyǧy da öte maŋyzdy. Būl jerde jetı ret ölşep, bır ret şeşım qabyldau kerek. Äitpese, qūrylys salynyp, üi qabattary ösken saiyn päter baǧalary da köterıle beredı. Qūrylys firmasynyŋ bedelı, ataq-abyroiy, täjıribesı, üleskerlerden tüsken aqşany tiımdı de maqsatty jūmsai bıluı de asa maŋyzdy. Äitpese, mynadai baǧanyŋ qūbylmaly zamanynda qiyndyqqa tap boluy da äbden mümkın.
Qataŋ qadaǧalau qajet
Elodada ötken jyldarda bır qūrylys saluşy kompaniia jer telımın satyp alyp, üi saluǧa kırısken. Ärı päterlerdı ırgetasyn qalamai jatyp, üleskerlerge naryqtan anaǧūrlym arzan baǧamen bölıp bere bastaǧan. Klientter tek bolaşaq baspanalarynyŋ sūlbasyn ǧana qaǧaz jüzınde körgen. Bıraq päter satyp aluǧa tılek bıldıruşıler sany myŋ adamnan asyp ketken. Qūrylys basşylyǧy olarmen aldyn ala satu-satyp alu kelısımşartyn jasasyp, aqşalaryn alyp qoiǧan. Endı myna qyzyqty qaraŋyz, keibır adamdar ekı-üş päterden alyp, barlyq üi tügel satylyp ketkennen keiın jer telımın alǧaş satqan adam jer telımın qaitaruyn sūrap kelısımşartty būzu jönınde qūrylys kompaniiasyn sotqa bergen. Nätijesınde sot jasalǧan mämılenı zaŋsyz dep tauyp, bırınşı iesıne qaitartqan. Ol sol jer telımın basqa bır qūrylys firmasyna odan da qymbat baǧaǧa qaita satyp jıbergen. Al üige jaŋadan ie bolǧan qūrylys kompaniiasy sol päterlerdı basqa adamdarǧa qaitadan satyp, alǧaşqy aqşa salǧan üleskerler dalada qalǧan.
Mıne, zaŋdyq tūrǧydan myqty sauaty joq azamattar keide osyndai keleŋsızdıkke ūşyrap qalyp jatady.
– Adamdardyŋ älı salynbaǧan päterıne aqşa töleuı köptegen qylmystyq jaǧdailarǧa äkelıp otyr. Sondyqtan qūrylys saluşylarmen memleket ülestık kelısımşartqa otyryp, tiıstı lisenziia bermei, azamattardan aqşa tartuyna qataŋ tyiym salu kerek, – deidı zaŋger Asqar Ötepov.
Al būl tūrǧyda, Qazaqstan qūrylysşylary qauymdastyǧynyŋ prezidentı Viktor Mikriukovtyŋ pıkırı basqaşa. Onyŋ oiynşa, qūrylysşylardy qylmystyq jauapkerşılıkpen qorqytu onşa jaqsylyqqa aparmaidy. Bırınşıden, jan-jaqtan qysym jasai bergesın olar būl saladan ketıp qaluy mümkın. Qūrylys biznesı degen oŋai şarua emes. Onymen ainalysatyndar jandaryn şüberekke tüiıp jürıp eŋbek etedı. Būl jerden kınärat ızdese aiaqty attaǧan saiyn kemşılık tabuǧa bolady. Rasy kerek, merzımınen keşıktırse de, artyq-kemı bolyp jatsa da üleskerler elordada päterlerın alyp jatyr ǧoi. Al osy qūrylysty saluşylar jappai naryqtan ketıp qalsa ne bolar edı? Sondyqtan üleskerlerdıŋ aqşasyna üi saluşylardy säl kemşılıgı üşın jauapqa tartu jaǧdaidy qiyndata tüsuı mümkın eken.
Körıp otyrsyzdar, ärkımde ärtürlı pıkır bar. Bıreuler ülestık qūrylysty qataŋ baqylauǧa alyp, alaqol qūrylysşylarǧa qylmystyq jaza engızu kerek dese, ekınşısı, oǧan asyqpaudy sūrap, qolma-qol aqşasyz üi salu mülde azaiyp ketuı mümkın dep qauıptenedı. Şyndyǧynda, halyq ädıletsız, tek qaltasynyŋ qamyn oilaityn qūrylys saluşylardan jan-jaqty qorǧalmaǧan. Sondyqtan qūzyrly organdar tarapynan üleskerlık qūrylysqa aqşa tartuşylardy mäselesın älı de zaŋdyq tūrǧyda naqtylap, qadaǧalaudy qataita tüsken dūrys bolar edı.
