Soŋǧy otyz jyldyŋ ışındegı ekı el arasyn jalǧaǧan Türkı keŋesı, TÜRKSOI siiaqty halyqaralyq ūiymdar men biznes-qūrylymdardyŋ mädeni, gumanitarlyq, ekonomikalyq bailanystardyŋ tamyryn tereŋge jaiǧanyna kuämız. Otyz jyl tolǧaly otyrǧan täuelsızdıgımızdı alǧaşqy bolyp moiyndaǧan Türkiia bolǧany aqjoltai qadam retınde jūrtymyzdyŋ jadynda qaldy. Osy rette ekı el yntymaǧynyŋ basynda jürgen Türkiianyŋ Qazaqstan Respublikasyndaǧy tötenşe jäne ökılettı elşısı Ufuk EKİDJİ myrzaǧa ıltipatymyzdy bıldıre otyryp, bırneşe sūraqtarymyzǧa jauap beruın ötıngen edık.
– Elşı myrza! Ekı eldıŋ saiasi-ekonomikalyq qarymqatynasyna qysqaşa şolu jasasaq, Orta Aziia elderımen salystyrǧanda qandai deŋgeige köterıldı? Türık investorlarynyŋ ülesı men kölemı qandai? Aldaǧy uaqytta qandai salalardaǧy yntymaqtastyqty damytyp, qai baǧytqa basymdyq beru qajet dep sanaisyz?
– Türkiia-Qazaqstan qatynastary sauda, investisiia, mädeniet, turizm, densaulyq saqtau, bılım jäne äskeri yntymaqtastyq siiaqty köptegen salalarda özara tiımdılık negızınde damyp keledı. Bız, ärine, būǧan kuä bolyp otyrǧanymyzǧa quanyştymyz. Degenmen elderımız arasyndaǧy bailanystardy odan da joǧary deŋgeige köteruge äleuetımızdıŋ jetkılıktı ekenın aitqym keledı. Bızdıŋ maqsat – yntymaqtastyǧymyz ben qarym-qatynastarymyzdy ärtaraptandyru jäne arttyru. Qazaqstan Ortalyq Aziiadaǧy bızdıŋ eŋ maŋyzdy serıktesımız dep aita alamyn. Būǧan bızdıŋ ekonomikalyq qatynastarymyz jaqsy mysal bola alady. 2020 jyly ekıjaqty sauda kölemı pandemiia jaǧdaiyna qaramastan 3 milliard AQŞ dollarynan asyp tüstı. Alaida bız būl sandy odan da joǧary deŋgeige köteruımız kerek. Bızdıŋ ortaq maqsatymyz – sauda kölemın 10 milliard AQŞ dollaryna jetkızu. Türkiia – Qazaqstan ekonomikasynda maŋyzdy investor elderdıŋ bırı. Türkiiadan Qazaqstanǧa salynǧan investisiialardyŋ jalpy kölemı 4,2 milliard AQŞ dollarynan asady dep boljanuda. Qazaqstan da Türkiiaǧa investisiia kūiuda; onyŋ jalpy kölemı şamamen 1 milliard dollardy qūraidy. Qazaqstanda türık kapitalymen jūmys jasaityn kompaniialar sany 2500-den asady. Sondai-aq merdıgerlık şarty boiynşa türık kompaniialaryna jüktelgen memlekettık jobalardyŋ qūny 30 milliard dollarǧa jetken.
Menıŋ oiymşa, bırlesken investisiialar tūrǧysynan jekelegen sektorlarda bailanystar ornatu paidaly boluy mümkın. Qazaqstan – kömırsutegı energiia közderınen basqa, jel men kün energiiasy tūrǧysynan äleuetı bar el. Jaŋartylatyn energiia közderı salasynda da yntymaqtasuǧa mümkındıkter bar. Sol siiaqty auyl şaruaşylyǧy salasyndaǧy ärtürlı bılım men täjıribemızdı qoldana otyryp, investisiialyq mümkındıkter tuǧyza alamyz. Būdan bölek, bolaşaqta joǧary tehnologiialyq önımder salasynda yntymaqtastyq ornatyluy mümkın.
– Qarapaiym tūrǧyndar deŋgeiındegı bailanystar turaly ne deisız? Ekı jylǧa sozylyp bara jatqan ındet ekı el arasyndaǧy turizm salasyna bırşama özgerıster engızdı. Keleşekte mädenigumanitarlyq bailanystar qalai tüzıledı dep oilaisyz? Elşılık ūsynyp otyrǧan naqty jobalar bar ma?
– Şyn mänınde, bızdıŋ halyqtarymyz deŋgeiındegı qarym-qatynas öte jaqsy dep aituǧa bolady. Ekı halyq bır-bırın jaqsy köredı, qūrmetteidı. Degenmen bır-bırın odan ärı jaqsy bıluı jäne tüsınuı üşın türlı jobalar jürgızuge bolady.
Türkiia Qazaqstan azamattarynyŋ demalys üşın eŋ jiı taŋdaityn elderdıŋ basynda tūr. Indetke deiın Türkiiaǧa jylyna 400 myŋǧa juyq qazaqstandyq azamat barsa, 2020 jyly pandemiiaǧa bailanysty 140 myŋǧa juyǧy barǧan eken. Qazaqstan azamattarynyŋ Türkiiadaǧy eŋ jaqsy köretın qalalary – Antalia, Ystanbūl, İzmir jäne Mugla.
Äsırese, demalys oryndarynan baspana satyp alatyn qazaqstandyq azamattar sany da köbeigen. Soŋǧy jyldary Qazaqstan azamattary Türkiiadan üi satyp alǧan şeteldıkter tızımınıŋ basyna şyqqan.
Türkiia turistık maqsatpen keletın Qazaqstan azamattaryna vizasyz rejim merzımın 3 aiǧa deiın ūzartty. Al Qazaqstanǧa keletın türık azamattary üşın būl merzım nebärı 1 ai. Sondyqtan Qazaqstan türık azamattary üşın atalǧan merzımdı 3 aiǧa deiın ūzarta alady.
Elşılıgımız mädeniet, bılım jäne öner salalarynda ıs-şaralar men jastarǧa arnalǧan jiyndar ötkızıp tūrady. Mūndai bailanystar köbeigen saiyn gumanitarlyq qatynastarymyz da küşeie tüsedı.
– Türkiia – turizmı damyǧan elderdıŋ bırı. El ekonomikasynda zor ülesı bar turizmdı damytudyŋ oŋ täjıribesımen bölısseŋız…
– Türkiia – älemdegı maŋyzdy turizm ortalyqtarynyŋ bırı. Pandemiiaǧa deiın jylyna orta eseppen 40-45 million şeteldık turist Türkiiaǧa keletın. Būl körsetkış 2019 jyly şamamen 45 million bolsa, 2018 jyly şamamen 40 million bolǧan edı. Turizm bükıl älem boiynşa COVID-19 ındetınen eŋ köp zardap şekken salalardyŋ bırı boldy. Ötken jyly pandemiiaǧa bailanysty Türkiiaǧa şeteldık turister salystyrmaly türde az keldı, degenmen būl körsetkış 13 million adamdy qamtyǧan. Biyl Türkiiaǧa keletın şeteldık qonaqtardyŋ sany taǧy da artady dep kütılude.
Epidemiialyq prosess saiahat ūǧymyna jaŋa tendensiialar engızdı deuge bolady. Mysaly, adamdardyŋ köp şoǧyrlanǧan jerlerden aulaq boluǧa beiımdılıgı, jeke villalar jaldap, şaǧyn toptarmen iahta turlaryn jasap, keruen formatyndaǧy qonaqüilerdı jalǧa aluy tabiǧat tu rizmıne degen qyzyǧuşylyqtyŋ artqanyn körsetıp otyr.
Ärine, turizm turaly aitylǧanda, oiǧa tabiǧat pen teŋızden bölek närseler de tüsedı. Türkiia densaulyq saqtau, ǧylymi konferensiia, tarih, dıni jäne mädeni turizm siiaqty salalarda da joǧary deŋgeige jetken.
– Ekı el arasyndaǧy ruhani bailanystyŋ orny erekşe dep sanaimyz. Sebebı tübı bır türkınıŋ ūrpaǧy ekendıgımız – sonyŋ dälelı. Osy baǧyttaǧy ädebi-ruhani dostyq bailanys qalai damuy kerek? Mysaly, Rumidıŋ Türkiia jerındegı Iаsaui ılımı, Iýnus Emre siiaqty şaiyrlardyŋ mūrasy bızde az nasihattalyp jatqan joq pa?
– Sız aitqandai, bauyrlas halyqtar arasyndaǧy ruhani qarym-qatynastardyŋ orny bölek. Bızdıŋ dınımız, tılımız, tamyrymyz bır. Bızde Abai, äl-Farabi, Qoja Ahmet Iаsaui, Iýnus Emre, Hadji Bektaş-i Veli siiaqty köptegen ruhani jäne ädebi tūlǧalar bar. Būl qūndylyqtar bırtūtas dünienıŋ bölıkterı bolyp tabylady, olar bızdıŋ senım men mädeniet älemımızdı qalyptastyrdy jäne baiytty. Osy sebeptı bız olardyŋ bärın rizaşylyqpen eske alamyz.
Bız tarihymyzdaǧy osy maŋyzdy ruhani jäne ädebi qairatkerlerdı bırge zertteu, tüsınu, tüsındıru jäne nasihattau arqyly jäne osy baǧytta ıs-şaralar jürgızu arqyly qarym-qatynastarymyzdy odan ärı tereŋdete alamyz. Būl salada ştab-päterı Nūr-Sūltan qalasynda ornalasqan Halyqaralyq Türkı akademiiasy jemıstı jūmys atqaryp keledı.
Mysaly, biyl Türkiiada «Iýnus Emre jäne türık tılı jyly» bolyp jariialandy. Osyǧan bailanysty bız Nūr-Sūltan qalasynda Iýnus Emrenıŋ eskertkışın ornatu boiynşa äkımdıkpen jūmys jürgızıp jatyrmyz. Öz kezegınde Türkiianyŋ köptegen qalalarynda Abaidyŋ eskertkışterı ornatylǧan.
Qoja Ahmet Iаsaui türkı sopylyq dästürınıŋ negızın qalauşy bolǧan jäne ǧasyrlar boiy türkılerdıŋ ruhani ömırıne baǧdar berıp kelgen. Iаsauiden bır ǧasyr keiın ömır sürgen Iýnus Emre Anadolyda būl dästürdıŋ jalǧauşysy boldy. Ol toleranttylyq, mahabbat pen gumanizmnıŋ nyşany bola bıldı. Sız aitqandai, Qazaqstanda osy maŋyzdy tūlǧalardy nasihattau baiau jürıp jatqan siiaqty.
Iаsauidı Qazaqstanda Türkıstan qalasynan tys jerlerde jūrtşylyq jaqsy bılmeidı jäne nasihattamaidy, mysaly, men onyŋ eskertkışın eş jerden kezdestırmeppın.
– Elımızge alǧaş kelgen kezdegı äserıŋız qandai boldy? Elordamyz sızge nesımen erekşelenedı? Sızdıŋ eldıŋ astanasynan ne üirenuge bolady? Bas qalamyzdy damytuda nenı eskergen jön dep oilaisyz? Qalanyŋ qai jerınde demalǧandy ūnatasyz?
– Qyzmet babymen Qazaqstanǧa alǧaş ret kelıp otyrmyn. Qazaqstanǧa kele jatqanda osynda jūmys jasaitynymyzǧa bükıl otbasymyz bolyp quandyq. Osy uaqyt ışınde bız özımızdı osyndaǧy qalypty ömır aǧymyna beiımdep ülgerdık. Ata jūrtymyzda jūmys ısteu – bız üşın baqyt pen maqtanyş.
Ömırınıŋ maŋyzdy bölıgın ärtürlı elderde ötkızgen adam retınde men Nūr-Sūltandy qalypty, taza, qauıpsız jäne ömır süruge yŋǧaily qala dep aita alamyn. Qala qūrylysy basynan bastap josparly türde salynǧan. Būl jaǧynan ol köptegen älem astanalarynan erekşelenedı. Türkiianyŋ astanasy Ankara da respublikanyŋ qūryluymen astana bolyp jariialanyp, qūrylysy josparly türde salynǧan. Bügınde Ankarada 5 millionǧa juyq halyq tūrady, būl bırqatar elderdıŋ halqynan köp. Osy oraida munisipaldy qyzmetter, infraqūrylym jūmystary men eldı mekenderdı josparlau keibır qiyndyqtar tudyrady. Ekı qala osy mäseleler boiynşa öz bılımımen jäne täjıribesımen bölıse alady. Sonymen qatar, elderımızdıŋ astanalary arasynda bauyrlas qala qatynastary ornatylyp, ekıjaqty bailanystar qarqyndy jalǧasuda.
Nūr-Sūltannyŋ ışkı aimaǧy keŋ jäne qala tegıs jerde ornalasqan. Būl erekşelıktıŋ arqasynda ol – ösuge qolaily qala. Alaida ol tez keŋeigen saiyn qalanyŋ barlyq bölıkterıne bırdei sapaly qyzmetterdı jetkızu qiyndyq tuǧyzuy mümkın. Sondyqtan ösudı jüielı baqylau jäne bırtındep ıske asyru maŋyzdy.
Qalada seruendeuge bolatyn köptegen jasyl aimaqtar men saiabaqtardyŋ boluy maŋyzdy ärı būl – jaqsy erekşelık. Osylaişa adamdar taza auada demaluǧa mümkındık alady. Bız de keide otbasymyzben bırge saiabaqta seruendep, demalyp tūramyz. Bızge, äsırese, Prezident saiabaǧynda seruendegen ūnaidy. Mūnda bız Nūr-Sūltan qalasy äkımdıgımen bırlese otyryp, mausym aiynda «Türkiia-Qazaqstan bauyrlastyq alleiasyn» aştyq.
– Elşı myrza, äŋgımeŋızge raqmet, ekı eldıŋ altyn köpırındei qyzmetıŋızge tabys tıleimız!
Aigül UAISOVA
QYSQAŞA ÖMIRDEREK:
Ufuk Ekidji 1970 jyly İzmirde düniege kelgen. 1993 jyly Bursadaǧy Uludag universitetınıŋ halyqaralyq qatynastar fakultetın tämamdap, 2018 jyly Ufuk universitetınıŋ magistraturasyn bıtırgen. Käsıbi lauazymyn 1993 jyly Syrtqy ıster ministrlıgınde bastaǧan. Oŋtüstık Afrika, Tailand, Germaniia jäne Avstriia siiaqty elderdegı Türkiianyŋ diplomatiialyq ökıldıkterınde jūmys ıstedı. 2015 jyly Frankfurttaǧy (Germaniia) bas konsul missiiasyn aiaqtaǧan soŋ, qaitadan Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ ortalyq apparatynda qyzmet ettı. 2020 jylǧy qaŋtardan Türkiia Respublikasynyŋ Qazaqstandaǧy tötenşe jäne ökılettı elşısı. Elşı Ekidji üilengen, bır balasy bar. Nemıs jäne aǧylşyn tılderın erkın meŋgergen.
