Osydan 20 jyl būryn Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı N.Ä. Nazarbaevtyŋ Jarlyǧymen Qazaqstan elordasyn Aqmolaǧa köşıru turaly tarihi şeşımı qabyldandy. Būl künde säulettı de, sūlu şahar Astana respublikamyzdyŋ ıskerlık qana emes, ǧylymi, mädeni ortalyǧyna ainalyp otyr. Sodan berı erke Esıldıŋ boiyna elordany qondyrǧan Elbasynyŋ köregendık ūly ısıne – bas qalamyzdyŋ ruhani, mädeni damuyna köptegen el azamattary üles qosyp keledı. Solardyŋ qatarynda tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Amangeldı Qūsaiynov ta bar. Ol 1992 jyldan bastap S.Seifullin atyndaǧy Aqmola universitetınıŋ rektory lauazymyna taǧaiyndalyp, joǧary oqu ornynyŋ basşysy retınde özıne senıp tapsyrylǧan mındetterdı mültıksız atqaryp, asa täjıribelı ärı bılgır ūiymdastyruşy ekenın körsettı.
Amangeldı Qūsaiynov Elbasynyŋ arnaiy tapsyrmasymen 1996 jyly qūrylǧan L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia universitetınıŋ tūŋǧyş rektory boldy. Onyŋ rektorlyq qyzmetı Qazaqstan astanasynyŋ Almaty qalasynan Aqmola qalasyna köşu, jaŋa elordamyz Astana qalasynyŋ qalyptasuyna bailanysty asa maŋyzdy ärı auyr kezeŋmen tūspa-tūs keldı. Däl osy kezeŋde rektordyŋ qairatkerlık qyry jarqyrai körındı. Qysqa merzım ışınde oblystyq ekı JOO-nyŋ bazasynda universitettı qūryp, onda taŋdauly professorlardyŋ jūmys ısteuıne, üzdık mektep tülekterınıŋ oquyna köp küş jūmsady: alǧaşqy aspirantura men magistratura, dissertasiialyq keŋester aşyldy, respublikalyq jäne halyqaralyq konferensiialar ötetın boldy.
Universitet basşysy jas universitette sol kezdıŋ özınde-aq resmi jaŋa Astananyŋ joǧary märtebelı qonaqtaryn: TMD jäne şetel memleketterınıŋ basşylaryn, basqa da joǧary lauazymdy tūlǧalardy laiyqty qarsy aludy ūiymdastyra bıldı. Sondai-aq, Astananyŋ tūsaukeserı siiaqty köptegen saiasi-mädeni maŋyzdaǧy köpşılık şaralardy ūiymdastyruǧa, jalpy jaŋa elordanyŋ zamanaui ūlttyq-mädeni kelbetın qalyptastyruǧa qala äkımdıgımen bırlese otyryp köp eŋbek sıŋırdı. Elbasymyz N.Ä. Nazarbaev atalǧan universitettıŋ on jyldyq mereitoiyna orai söilegen sözınde: «Osy jyldar ışınde jaŋa universitet özınıŋ tarihyn önegelı bastamalarmen, ömırşeŋ ıstermen jasai bıldı. Söitıp qazır ol ırgelı ǧylym ordasyna, bılımnıŋ şyn mänındegı kielı şaŋyraǧyna ainalyp otyr» degen bolatyn. Elbasy osylai joǧary baǧalaǧan universitettıŋ qūryluy men qalyptasuyna bılıktı basşy, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Amangeldı Qūsaiynūlynyŋ sıŋırgen eŋbegı airyqşa.
Desek te, qandai kezeŋde de tyǧyryqtan şyǧar jol taba bıletın professordyŋ ömır joly oŋai bolǧan joq. Sonau qiyn-qystau zamanda düniege kelgen sätten jazyqsyzdan «halyq jauynyŋ balasy» atansa, būl künde erekşe qabıletı men tynymsyz eŋbegınıŋ nätijesınde halyqqa janaşyr, qamqorşy tūlǧa bolyp qalyptasty.
Özınıŋ «Ömır iırımderı» atty eŋbegınde: «Auylda «Halyq jauynyŋ» semiasy boludyŋ qanşalyqty qiyndyǧyn, azaptylyǧyn, ädıletsızdıgın tek basynan ötkızgen adam sezınedı. Qaiǧy da, quanyş ta ötedı ǧoi, tek jazyqsyz jazanyŋ köŋılde zılı, ökınışı qalady eken» dep balalyq şaǧyndaǧy auyr körınısterdı köz aldymyzǧa keltıredı. Äitse de, avtor quanyşynan renışı, baqytty sätterden görı mūŋdy şaqtary ötken tuǧan jerge degen mahabbatynan bır sätte ainymaǧanyn kelesı joldardan anyq baiqatady.
«Tuǧan jerdıŋ özı tügıl tabanǧa kıretın tıkenegı de maǧan qymbat, men üşın odan ädemı de, symbatty da jer joq» dep azamattyq pozisiiasyn bıldıredı. «Men üşın Ülgılı – ömır mektebım, bolaşaǧymnyŋ ırgetasyn qalaǧan qasiettı jer, adamgerşılıgımnıŋ ruhy, jyrymnyŋ da, syrymnyŋ da qainar közı» dep tuǧan auylǧa degen ystyq yqylasyn tanytady.
Bar bailyqtyŋ bılımde ekenın erteden sezınıp ösken A.Qūsaiynūly mektepte üzdık oqyǧan. Keŋes mektepterınde ozat oquşylardy dästürlı türde ötkızetın pioner, komsomol qataryna «halyq jauynyŋ balasy» retınde qabyldanbaidy. Ädıletsızdıktı jastaiynan sezınse de, jıgerı mūqalmady. Boiyndaǧy äkenıŋ qanymen, ananyŋ sütımen kelgen tektılıgınen tanbai, qiyndyqqa moiymai, ömır jolyndaǧy belesterden jol taba bıldı.
1956 jyldyŋ küzınde Pavlodar pedagogikalyq uchilişesıne oquǧa tüsıp, 1962 jyly S.M. Kirov atyndaǧy Qazaq memlekettık universitetınıŋ tarih fakultetınde bılımın jalǧastyrady. Pedagogikalyq uchilişedegı oquyn bıtırgen soŋ arnaiy joldamamen eŋbek jolyn tuǧan auyly Ülgılıden bastaidy. Mektepte bılım berıp qana qoimai, auyl balalary üşın sport seksiiasyn aşyp, nätijesınde audandyq spartakiada da mektep oquşylarynyŋ jüldemen oralǧanyn avtor maqtanyşpen eske alady. Jalpy, Amangeldı Qūsaiynūlynyŋ sportqa degen beiımdılıgı uchilişe qabyrǧasynda jürgende-aq baiqalsa kerek, jattyqtyruşysynyŋ sporttyq jarystarǧa qatystyruy şäkırtıne ülken senım artqany dep bılemız. Senım aqtaldy, A.Qūsaiynūly 1960 jyly Chita qalasynda ötken respublikalyq jastar qūrama qomandasynyŋ qūramynda bolyp, sport şeberı atanady. Sol kezdıŋ özınde-aq, sportty «salauatty ömır salty» dep bıletın Amangeldı Qūsaiynūly universitet rektory bolyp tūrǧanda da qyzmetkerlerın sport alaŋyna jinap, türlı sport jarystaryn ūiymdastyryp, spartakiadalarǧa belsene qatynastyryp, sportqa erekşe nazar audarǧanyn osy künı ärıptesterı jiı eske alady.
«Azamat joly – ar joly» dep bıletın A.Qūsaiynūly universitet qabyrǧasynda jürgende Otan aldyndaǧy boryşyn öteu üşın äsker qataryna şaqyrylyp, Vetnam Halyq respublikasynyŋ täuelsızdıgı jolynda öz ülesın qosyp, 1965 jyly «Erlıgı üşın» jäne «Ūly Otan soǧysynda faşistık Germaniiany jeŋudıŋ 20 jyldyǧyna» arnalǧan medaldarymen marapattalady. Universitette oqyp jürıp, qoǧamdyq jūmystarǧa da belsene qatysyp studentterdıŋ käsıpodaq biurosyn basqarady, studentterdıŋ qūrylys otriadtaryna universitet boiynşa basşylyq jasady.
Oquda üzdık, qoǧamdyq jūmystarǧa belsene qatysatyn patriot-student universitet bıtırgen soŋ 1973-1976 jyldary aspirant, aǧa oqytuşy, 1976-1982 jyl aralyǧynda tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent, 1982-1987 jyldary prorektor, 1987-1992 professor qyzmetterın atqarady.
2000 jyldan bastap A.Q. Qūsaiynov QR-dyŋ Joǧary attestattau komitetıne basşylyq jasady, mūnda da ol osy baqylauşy organnyŋ märtebesın köterıp qana qoimai, ǧylym salasyn baqylau jüiesın qūryp, qazaqstandyq ǧylymnyŋ damuyna aitarlyqtai üles qosty. 2004 jyldan bastap tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor A.Q. Qūsaiynov Y.Altynsarin atyndaǧy Qazaq Bılım akademiiasynyŋ prezidentı boldy. Ol Qazaqstan qoǧamyn jaŋǧyrtu jaǧdaiynda bılım berudı jetıldıru boiynşa, älemdık täjıribe negızınde jäne ūlttyq dästür men qūndylyqtardy eskere otyryp, ǧylymi ızdenısterın jalǧastyrdy.
A.Qūsaiynov 2007 jyldan bastap Euraziia gumanitarlyq institutynyŋ basşysy. Aita ketu kerek, atalǧan institut – Astanadaǧy tūŋǧyş memlekettık emes joǧary oqu orny. Ärine, joǧary oqu ornyn qūru, ony qalyptastyryp, aiaǧynan tık tūrǧyzu oŋai şarua emes. Bılım salasynyŋ beldı ūiymdastyruşysy A.Qūsaiynov jūmystyŋ jüiesın taba bıletın bılıktı maman kadrlarymen bırge bar qiyndyqty artta qaldyryp, būl künde institutty bedeldı joǧary oqu ornyna ainaldyryp otyr. Bılım salasynda jarty ǧasyrdan astam eŋbek etıp kele jatqan rektordyŋ ūstanymy qoǧam sūranysyn qanaǧattandyratyn qūzyrettı mamandar daiarlau. İnstitut saiasaty – sapaly bılım beru, daiyndaǧan mamandardyŋ bäsekege qabılettılıgın qamtamasyz etu. Osy baǧytta öz qyzmetın jürgıze otyryp, joǧary oqu orny pedagogikalyq baǧytta ūstaz mamandyqtaryn daiarlaityn bırden-bır bılım ordasy ekendıgın aita ketuımız kerek. Kezınde Euraziia gumanitarlyq instituty aspirantura, dissertasiialyq keŋes arqyly joǧary bılıktı pedagog-mamandar daiarlap, elımızde bılım salasynyŋ damuyna laiyqty üles qosyp kelgen bolatyn. Bügıngı taŋda osy dästür jaŋa jaǧdaida öz jalǧasyn tauyp, jaŋa buyn oqulyqtarynyŋ talabyna sai, pedagogikalyq bılım beru baǧdarlamalary daiyndalyp, zaman talabyna sai mūǧalım mamandaryn daiyndau qolǧa alynǧan. Mäselen, Astana qalasynyŋ bırneşe mektepterınde pedagogika, şetel tılderı, qazaq jäne orys filologiiasy kafedralary özderınıŋ filialdaryn aşyp, mektepterge naqty betbūrys jasauda. Maqsat – zaman talabyna sai mūǧalımderdı daiarlau. Osy ısterge baǧyt-baǧdar beruşı de täjıribelı ūstaz – institut rektory A.Qūsaiynov.
«Täuelsızdık zamannyŋ basty qaǧidasy yntymaqtastyqta» dep bıletın basşy şeteldık jäne otandyq joǧary oqu oryndarmen, ǧylymi ortalyqtarmen ıskerlık yntymaqtastyq ornatyp, halyqaralyq oqu jäne akademiialyq ūtqyrlyq negızınde studenttermen almasyp, maşyqtanular ötkızude. Jalpy, joǧary oqu oryndarymen tyǧyz bailanysta bolyp, täjıribe almasudyŋ maŋyzdylyǧy zor. Qazırgı jahandanu zamanynda oqytudyŋ zamanaui ädısterı, innovasiialyq tehnologiialardy qoldanysqa engızıp, bılım deŋgeiın halyqaralyq deŋgeige jetkızu basty mındetterdıŋ bırı sanalady.
«Qolyŋnan kelse, kısıge jaqsylyq jasa, qiianattan aulaq jür» degen ana ösietın boiyna darytqan Amangeldı Qūsaiynūly studentterdıŋ jan-jaqty damuyna, tıptı äleumettık jaǧdaiy tömen otbasylardan şyqqan balalardyŋ oqu aqysyn jeŋıldetıp, alaŋsyz oqularyna jaǧdailar jasauda. Türlı mäselelermen aldyna kırgen student bolsyn, institut qyzmetkerı bolsyn, şaruasyn şeşıp, jaqsylyq jasaudan taŋǧan emes. Eŋ bastysy, ainalasyna jaily atmosfera qalyptastyryp, alaŋsyz oquǧa, alaŋsyz jūmys ısteuge jaǧdai tuǧyzyp otyr. Būl künde EAGİ studentterınıŋ halyqaralyq, respublikalyq türlı olimpiada, ǧylymi joba, konferensiia, sporttyq jarystardan syrt qalmai, joǧary körsetkışter körsetuı, memlekettık emes joǧary oqu ornynyŋ da bäsekege qabılettı, tiianaqty, sapaly bılım bere alatynyn baiqatady. A.Qūsaiynūlynyŋ qarym-qabıletınıŋ arqasynda 20 jyldan astam tarihy bar atalǧan oqu orny gumanitarlyq sala boiynşa käsıbi mamandar daiyndap, bılım keŋıstıgınde laiyqty oryndy ielendı.
Basşy joǧary mekteptıŋ ūiymdastyruşysy ǧana emes, sonymen bırge ǧalym retınde onyŋ jetekşılıgımen «Otan tarihy» mamandyǧy boiynşa 4 doktorlyq, 16 kandidattyq dissertasiia qorǧaldy. Sondai-aq, ǧalymnyŋ, otan tarihy mäselelerıne, HH ǧasyrdaǧy saiasi qozǧalystar, ziialy qauym tarihyna arnalǧan 4 monografiiasy, 150-den astam ǧylymi jariialanymdary bar.
Amangeldı Qūsaiynūlynyŋ qai kezeŋde bolsyn elımızdıŋ bılımı men ǧylymynyŋ damuyna qosqan eren eŋbegı elenıp, köptegen memlekettık nagradalarmen, atap aitsaq: «KSRO Joǧary mektebınıŋ üzdıgı», «Qazaq KSR Joǧary Keŋesı Prezidiumynyŋ Gramotasy», «Eŋbek Qyzyl Tu», «Qūrmet» ordenderımen, köptegen medaldarmen marapattaldy.
Ǧylym men bılımnıŋ, joǧary mekteptıŋ damuyna belsendı atsalysyp, Otanymyzdyŋ märtebesın köterıp jürgen Amangeldı Qūsaiynūly bügınde 75-tıŋ belesıne köterılıp otyr. Osynau mereilı jasqa abyroimen, ülken bedelmen, jemıstı pedagogtık, ǧalymdyq eŋbegımen kelgen ǧalymnyŋ otbasyna amandyq, denıne saulyq tılep, märtebesı qaşan da biık bolyp, el igılıgıne qyzmet ete bersın demekpız.
Qadyr AHMETOV,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor
