ŪLT ŪITQYSY – ŪLYTAU nemese Joşy ūlysynyŋ mūragerı kım?

Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Qaraǧandy oblysyna sapary kezınde el tarihynda erekşe orny bar Ūlytauǧa ba­ryp, sonda ötken «Ūlytau -2019» halyq­aralyq turistık forumǧa qatysty.

Älımsaqtan halqymyz «Ūlytau­dy – ūlt ūiasy» dep äspetteidı. Būl – beker söz emes. Ūlytau – köne däuırden berı o şetı men bū şetıne köz jetpeitın saiyn dalanyŋ ortalyǧy sanaldy. Qazaq jerınde Ūlytaudan da biık taular jeterlık. Bıraq Ūlytaudyŋ ūlt tarihynda alar orny bölek. Qabyr­ǧaly jazuşy Äbış Kekılbaev: «Ūlytaudyŋ ūly atanuy tauynyŋ biıktıgınen nemese suynyŋ moldyǧynan emes, ūly qauymnyŋ bas qosqan, ortaq şeşımge kelgen jerı bolǧandyqtan «Ūlytau» atanǧan» dep aitqan eken. Osy kielı jerde jer jüzın qaharymen tıtırentken Şyŋǧyshannyŋ ülken ūly Joşynyŋ ordasy tıgıldı. Aqyry Joşy han da mäŋgılık osy jerdı tynystap qaldy. Türkı tıldes taipalardyŋ negızın qalauşylardyŋ bırı Alaşa hannyŋ da kesenesı osynda. Altyn Ordanyŋ hany Toqtamys, ordalyq ūly qolbasşy, ämır Edıge de Ūlytaudyŋ basynda jerlengen. Būdan bölek, Dombauyl, Han ordasy, Altynşoqy, Basqamyr, Aiaqqamyr, Bolǧan ana Terektı äulie sekıldı eskertkışterdıŋ bärı ötken zamandardan syr şertedı. Bır ǧana Ūlytau jerınde 680 tarihi-arheo­logiialyq jäne arhitekturalyq eskertkış ornalasqan. Osyndai tarihi tūlǧalar men el taǧdyryn şeşken maŋyzdy oqiǧalar ötken kielı jerge Memleket basşysynyŋ barǧany – ūlt ruhyn bır köterıp tastady.

Talai eldıŋ turizm salasynyŋ jılık maiyn şaǧyp ışken mamandary bas qosqan maŋyzdy jiynda Qazaqstan Prezidentı Qasym-­Jomart Toqaev Ūlytaudyŋ ūlylyǧy turaly parasatty oi örbıttı.

«Ūlytau – ūltymyzdyŋ altyn besıgı, taǧylymdy tarihymyzdyŋ kuäsı. «Üş jüzdıŋ basyn qosqan Ūlytauda» babalarymyz ūlttyŋ keleşegın oilap, bırlıktıŋ tuyn jelbıretken. Qalyŋ qauym osy kielı ölkede el bilegen handardy aq kiızge köterıp, taqqa otyrǧyzǧan.Sondyqtan bız Ūlytau jerıne han ordasy, qazaq jerınıŋ kındıgı dep, erekşe qūrmetpen qaraimyz!,– dei kelıp, sözın odan ärı jalǧady.

«Qasiettı mekennıŋ qadır-qasietın barşa älemge tanymal ǧūlamalar da moiyndaǧan. Būǧan äigılı Gerodottyŋ jazbalary dälel.Ūlytau topyraǧy – alyp tūlǧalardyŋ ruhy toǧysqan jerı. Halyq būl jerge Joşy han, Alaşa han, Dombauyl kesenelerın, Han ordasy men Äulietaudai kielı oryndardy köru üşın keledı. «Aziia­nyŋ arystany» atanǧan ataqty Aqsaq Temır de osy öŋırge at şaldyrǧan. Ūlytau aŋyzdarynda ūlttyŋ ūiysuy, jūrttyŋ jūmyluy aiqyn körınıs tapqan. Tırlıgınde egesken, topyraǧy teŋesken batyrlar turaly äŋgımeler osy maqsattan tuǧan. Bır-bırın dauǧa qisa da, jauǧa qimaǧan halqymyz bereke-bırlıktı bärınen joǧary qoiǧan. Sol sebeptı bız bügın kielı ölkege taǧzym etıp, onyŋ keleşegı jönınde oi bölısu üşın Ūlytau jerınde bas qosyp otyrmyz» dedı Memleket basşysy.

Qazaqstan Prezidentı forumda söilegen sözınde elımızdıŋ tarihi-ruhani bai mūrasyn jalpaq jūrtqa tanystyrudyŋ jaŋaşa joldaryn oilastyru kerektıgıne män berdı. Äsırese Şyŋǧys hannyŋ ülken ūly, Ūlytaudyŋ ūlylyǧyn asyryp tūrǧan, Altyn ordanyŋ negızın qalaǧan Joşy hannyŋ esımın ūlyqtaudy mındettı türde qolǧa alu kerektıgın jetkızdı.

«Mysaly, Moŋǧoliia Şyŋǧys han tūlǧasyn halyqaralyq turizmdı damytu üşın öte tiımdı paidalanyp otyr. Al ūly hannyŋ ülken ūly – Joşynyŋ mazary qazaq jerınde tūrǧanyn bügınde elımızdegı jäne şeteldegı jūrtşylyqtyŋ köbı bıle bermeidı. Ata-babalardyŋ amanatyna adal bolu – bızge syn. Sondyqtan bız Altyn ordanyŋ negızın qalaǧan Joşy hannyŋ esımın ūlyqtaudy mındettı türde qolǧa aluymyz qajet. Onyŋ tarihi tūlǧasyna älemnıŋ nazaryn audaryp, kesenesın mädeni turizm nysanyna ainaldyru – öte maŋyzdy mındet. Ūlytau – halyqaralyq deŋgeidegı etnografiialyq turizmnıŋ ortalyǧy boluy tiıs. Būl jūmystar Altyn ordanyŋ 750 jyldyǧyn merekeleu aiasynda bastaluy qajet. Aşyǧyn aitu kerek, qazırgı otandyq turizm industriiasy – kenje qalyp kele jatqan sala» dedı.

Sonymen bırge Prezident Joşy han kesenesın baryp kördı. Osy jerde qariia-tarihqa jügınıp, Joşy han turaly qysqaşa aityp öteiık.

Joşy han – moŋǧol şapqynşylyǧynan keiın Qypşaq dalasynda qūrylǧan jaŋa memleket – Joşy ūlysynyŋ negızın qalaidy. Ol Şyŋǧys hannyŋ qoŋyrat qyzy Börteden tuǧan tört ūldyŋ ülkenı. Jasynan erjürek, alǧan betınen qaitpaityn qaisar bolyp ösedı. Ol äkesınıŋ äskeri joryqtarynyŋ bärıne qatysyp, qolbasşy retınde de özın moiyndatady. Şyŋǧys hannyŋ batysqa qarai baǧyttalǧan bırqatar şapqynşylyq joryqtaryn basqaryp, Oŋtüstık Sıbırdı, Altaidy, Joŋǧar dalasy men Şyǧys Türkıstandy mekendegen köptegen taipalardy baǧyndyrady. Şyŋǧys han jaulap alǧan jerlerın bölıske salǧan kezde ­Joşynyŋ enşısıne Ertısten bastap, Oral tauynyŋ aralyǧy jäne odan arǧy batysqa qaraiǧy jerler tiedı. Ordasy Ertıs özenınıŋ boiyna ornalasady.

Belgılı tarihşy-ǧalym, közı tırısınde «Qazaq memleketı jäne Joşy han» degen ǧylymi monografiia jazǧan, marqūm Zardyhan Qiianatūly bahadür turaly naqty derekterdı söiletedı.

«Joşy han ömırınde 60-tan asa ırı şaiqasqa qatysyp, älemnıŋ 200-ge juyq qala, qamaldaryn baǧyndyrǧan äigılı qolbasşy, ärı batyr. Ol alǧaş 1207 jyly Orman jūrtyn qan tögıssız baǧyndyr­dy. 1211-1216 jyldary Altyn elıne qarsy, 1219-1224 jyldary Horezm joryǧyna qatysyp Syr boiyndaǧy 26 ırı qala, qamaldardy basyp aldy. 1223-1224 jyldary Samarqand, Ürgenış üşın bolǧan ırı şaiqastarǧa qatysty. Soǧystan keiın äkesınıŋ ūsynysymen Qypşaq dalasyn ülesıne alyp, osynda öz ūlysyn qūrdy. Būl tarihta «Joşy ūlysy» nemese «Qypşaq handyǧy» dep atalady. 1224 jyly Ertıs boiynda öz Aq Ordasynyŋ şaŋyraǧyn köterdı. Joşy qanşama qandy qyrǧyndarǧa qatysqanymen tabiǧatynan ymyraşyl, beibıtşılık süigış adam retınde tanylady. Bızdıŋ Qazaq memleketınıŋ handary ­Joşynyŋ tıkelei ūrpaqtary. ­Joşynyŋ kım ekenın osylardan-aq bıle beruge bolady» deidı.

Joşynyŋ ölımı turaly da halyq arasynda aŋyz-äŋgımeler köp. Solardyŋ bırınde ony «aŋ aulap jürgende qūlannyŋ aiǧyry şainap öltırgen» dese, «Aqsaq qūlan» aŋyz küiı bar keibır derekterde «jau jaǧyna şyǧyp ketedı dep qauıptenıp, qūpiia türde öz äkesı öltırtken» dep aitady. Joşy ölgennen keiın onyŋ mūragerlık jolyn ekınşı ūly Batu han jalǧaidy. Batu – Altyn ordanyŋ negızın qalaǧan ataqty han boldy.

Kesenege Joşynyŋ süiegın jaǧalai onyŋ ūlysyna qaraityn 26 taipanyŋ taŋbalary bırge qoiylypty. Qazaq ǧalymdary osy 26 taŋbanyŋ bärı bügıngı qazaq rularyna tiesılı belgıler ekenın, onyŋ ışınde qazırgı moŋǧol ūltyna jatatyn rulardyŋ bırde-bıreuı­nıŋ belgısı joq ekenın aitady. Iаǧni tek ol kezde qazaq degen atau bolmady demeseŋ, Joşy ūlysyn bıryŋǧai bügıngı qazaq taipalary qūraǧan.

Memleket basşysy forum bary­­synda elımızdıŋ är öŋırındegı kie­lı oryndardyŋ turizm aimaǧy bo­lu­ǧa laiyqty ekendıgınde aityp öttı.

Qasym-Jomart Kemelūly bız, qazaq halqy, ūly tarihi tūlǧalardyŋ ızbasar ūrpaǧy ekenımızdı eşqaşan ūmytpauymyz qajet.Ata-babalarymyzdyŋ ruhyn turizmnıŋ ozyq ülgılerı arqyly därıpteuımız kerek. Sondyqtan elımızdegı turizm salasynyŋ qazırgı ahualyn tübegeilı özgertetın uaqyt keldı. Būl jūmystardy Ūlytaudai qasiettı jerlerden bastauymyz qajet» dei kelıp, Mädeniet jäne sport ministrlıgı men Sifrlyq damu, innovasiialar jäne aeroǧaryş önerkäsıbı ministrlıgıne turis­terge Qazaqstan turaly aqparattar, sonyŋ ışınde Ūlytau men özge de tarihi jerler jönınde qajettı mälımetter ūsynatyn arnaiy qosymşa nemese platforma äzırleu­dı tapsyrdy.

Forum soŋynda Qazaqstan ­Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev atalǧan şara aiasynda biyl ekınşı märte ötıp otyrǧan halyqaralyq muzykalyq festivaldyŋ konserttık baǧdarlamasyn tamaşalady.