Ūlttyq ruh alyptary: Ahmet Baitūrsynūly jäne Ǧūmar Qaraş ündestıgı
Qalam qairatkerlerı Ahmet Baitūrsynūly jäne Ǧūmar Qaraştyŋ Alaş ideiasy toǧystyrǧan şyǧarmaşylyq tūlǧalaryndaǧy ündestıkke elşıldık ruh, ūltşyldyq sezım, memleketşıldık sana üilesımı tän. Qazaq käsıbi publisistikasy men jurnalistikasyn qalyptastyruǧa tarihi eŋbek etken olar oianu däuırınıŋ mūrat-maqsatyn äleumet sanasyna sıŋırudegı baspasöz maŋyzyn tereŋnen baiyptady. Ahmet: «Gazet – halyqtyŋ közı, qūlaǧy häm tılı» (Qūrmettı oquşylar!), «Gazet qyzmetı – halyqqa bas, köz, qūlaq, tıl bolyp ūltynyŋ ar-abyroiyn küzetıp, jūrtyn jaqsylyqqa bastau, jamanşylyqtan saqtandyru» (Orynbor, 2 fevral) dep tüise, Ǧūmar Qaraş alǧaşqy ūlttyq basylymdarymyzdyŋ bıregeiı «Qazaqstanda» jariialanǧan «Gazet degen ne zat?» maqalasynda: «…Bızdı bır niet, bır tılekke jiiatūǧyn zat – kazit, so sebeptı kazit – bızdıŋ basşymyz, kazit – bızdıŋ dostar aldyndaǧy körkımız. Dūspandarǧa qarsy qūralymyz, kazit – bızdıŋ bılmegenımızdı körsetetın ūstazymyz, kazit – bızdıŋ qaraŋǧyda jaryq berıp, tura jolǧa salatyn şamşyraǧymyz» dep jazdy.
«Qazaqstan» «Qazaq» gazetınıŋ jaryq köruın alty Alaşqa zor quanyşpen jetkızdı: «Orynbordan naǧyz qazaq tılınde «Qazaq» atty kazit şyqty. Bas jazuşysy «Qyryq mysaldy» şyǧarǧan ataqty aqynymyz Ahmet Baitūrsynov, aqşa şyǧaryb bastyruşy Mūstafa Orazaev degen azamat. Gazetdıŋ maqsūdy qazaqǧa köz, qūlaq bolu».
«Qazaq» basylymyndaǧy «Qazaqstan» gazetasy» jariialanymynda «Oralski qalasynda on şaqty nömır şyǧyp toqtaǧan «Qazaqstan» jaŋadan şyǧa bastady… «Qazaqstannyŋ» 27 ianvarda şyqqan bırınşı nömırı basqarmamyzǧa keldı. Kıtap formasynda segız bet bolyp basylady eken. Aiaǧynda bır betı orysşa» («Qazaq» gazetı. – Almaty: «Qazaq ensiklopediiasy» Bas redaksiiasy, 1998. 16-bet) degen habarlama berıldı.
1913 jyly Orynborda «Qazaq» gazetı ūlt ūstazynyŋ redaktorlyǧymen tūsauyn keskende Ǧūmar «Süiınşı» öleŋın arnady:
Ǧūmar şyǧarmaşylyǧy, jaryq körgen jinaqtary «Qazaq» gazetınde laiyqty türde baǧalanyp otyrdy. Mäselen, «Ädebiet keşı» degen maqalada Orynbor teatrynda on prosentı jaraly äskerlerge berılu şartymen «Oquşylarǧa järdem jamiǧaty» paidasyna ädebiet keşı ūiymdastyrylǧany, medrese şäkırtterı «Ahau semei», «Qūbaqan» änderın salyp, Ahmettıŋ «Qazaq qalpy», Ǧūmardyŋ «Bar edı qazaǧymnyŋ oŋǧan künı» degen öleŋderın aitqany» jazyldy. «Qazaq» basqarmasynda satylatyn kıtaptar» habarlamasynda A.Baitūrsynūlynyŋ «Älıppe», «Masa», «Tıl qūraly», M.Dulatūlynyŋ «Qiraǧat» kıtaby», «Baqytsyz Jamal», «Esep qūraly», Ǧ.Qaraştyŋ «Aǧa tūlpar» kıtaby atap körsetıldı.
«Qazaq» gazetınde Ǧ.Qaraştyŋ «Süiınşı», «Ekı bauyrǧa» öleŋderı, «Bılım jarysy haqynda», «Şarǧy mäselesı», «Şarǧy mäsele haqynda», «Iýsuf Suban balasyna aşyq hat», «Varşavada qazaq studentter», «Astarhan jerı», «Bökeilık keregı» (Ǧ.Ahmetūǧly, S.Meŋdeşūǧly, N.İbrahim balasymen bırge), «Mektep aşyluy», «Işkı orda», «Qazaqtyŋ müftılıkke qosyluy turaly», «Mekeme şariǧiede qazaq bölımı», «Işkı Orda imamdaryna» syndy basqa da maqalalary basyldy.
Ǧūmar türkı tıldes elderdıŋ ışındegı qazaq tılınıŋ erekşelıgın «eskı häm sözdıkke bai, eskı bolǧandyǧy üşın de bek saf, naǧyz tıl ekendıgı jūrtqa maǧlūm» dei kele, endıgı kezekte ädebi tılımızdı damytu mäselesıne qatysty «ädebi jaǧynan qaraǧanda tılımızdıŋ olardyŋ tılderınen artta ekendıgınde ıŋkär aityp bolmaidy» degen syndarly pıkır aitady
«Ekı bauyrǧa» öleŋınde tatar jäne qazaq arasynda tüsınbestıkten tuyndaǧan dürdarazdyqqa boi aldyrmai, otarşyldyqtan aryludaǧy ortaq maqsatqa jūmylu qajettıgıne oi saldy. Būl kezeŋde Ahmettıŋ Ufa saparynan soŋ «Tuǧan tılım» öleŋı, «Şekıspei, bekıspeidı» maqalasy jaryq körgenı mälım. Ǧūmardyŋ alǧaşqy öleŋ jinaǧy – «Bala tūlpar» (Ufa, 1911). Aqyn qalam qairatkerlerınıŋ eldık ūstanymyn jıtı ūǧynyp, zamana şyndyǧyn aişyqtaudaǧy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ jan aiqaiyna ün qosady:
Qara qazaq balasy,
Qysymǧa talai könıp tūr.
«Bılmeidı nadan halyq» dep,
Jalaly jerden bolyp tūr.
Qoişylar tūryp kökjaldan,
Ahmed aitqan kelıp tūr.
Ūlt ūstazy «Dosmaiyl qajyǧa aşyq hat» maqalasynda Ufa şäkırtterı «Qazaq» basqarmasyna «Bala tūlpar», «Örnek», «Tumyş» kıtaptaryn tapsyrǧanyn jazdy (Baitūrsynūly A. Alty tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. «Er Saiyn», «23 joqtau» auyz ädebi mūrasy, kösemsözder, tabylǧan tuyndylary. – Almaty: «El-şejıre», 2013. T. V 249-bet). «Aǧa tūlpar» öleŋder jinaǧynyŋ 1914 jyly Orynbordaǧy «Din va magişat» baspasynan jaryq köruıne sanatker ülken eŋbek sıŋırdı. Kıtaptaǧy «Zamana jaiynan», «Zamananyŋ adamy», «Bū zaman», «Qazaqqa», «Alaima, alaş», «Qaşan qadırı bılıner» öleŋderı «Masa» jinaǧyndaǧy «Qazaq qalpy», «Qazaq salty», «Jiǧan-tergen», «Tılek batam», «Jūrtyma», «Jūbatu», «Ǧylym» t.b. saiasi-äleumettık lirikasymen ündesıp jatyr.
1917 jyldyŋ 21-26 şılde aralyǧynda Orynborda ötken Bırınşı jalpy qazaq sezınıŋ baǧdarlamasynda qarastyrylǧan on tört mäselenıŋ bırı – dın jaiy bolatyn. «Qazaq» gazetınde qūryltai qaulysy, sonyŋ ışınde dın mäselesıne qatysty qabyldanǧan on üş tarmaqtyŋ on bırınşı tarmaǧynda: «Oral oblysynan qazylyqqa sailanǧan Qaiyrşa Ahmetjanūǧlyn häm bökeilıkten Ǧūmar Qaraşūǧlyn sez laiyq kördı. Özge qazylardy är oblys özı sailauǧa qaldyrǧany» aitylǧan.
Ǧūmar 1917 jyly köktemde Mäskeude ötken Bükılreseilık mūsylman odaǧynyŋ kezektı qūryltaiyna qatysyp, Reseidıŋ Europa bölıgı men Sıbır mūsylmandary Dıni basqarmasynyŋ alty qaziynyŋ bıreuı bolyp sailanady. Būǧan qatysty «Qazaq» gazetınde «Ǧūmar Qaraşev – qazy» degen habarlama berıldı. 1917 jyldyŋ 5-13 jeltoqsanynda ötken Ekınşı jalpy qazaq sezıne qatysqan ol «Alaşqa», «Alaş azamattaryna», «Köremız be?», «Keler me eken?» atty öleŋderın jazdy.
Aqyn «Jaryq jolǧa bastauşyǧa eremız be, Aq jürektı şyn erlerge senemız be? Taza qandy, kırsız jandy qazaq jūrty, Öz aldyna el bolǧanyn köremız be?» dep täuelsız memleket qūrudyŋ ömırlık talaptaryn ötkır qoidy. Qai ıste bolmasyn dos pen dūşpanyn aiyratyn Alaş perzentınıŋ mereiı üstem, özgelerden eŋselı boluy üşın oqu-bılım tereŋdıgı, bereke-bırlık joǧarylyǧy, ūlttyq sana-sezım asqaqtyǧy, saiasi baǧyt-baǧdar aiqyndyǧy, qoǧamdyq jäne dıni imandylyq ūstanymdar naqtylyǧy qajet. Osyndai ırgelı şarttarǧa iek artqan, ony ūstanǧan ūlttyŋ alar asuy, şyǧar biıgı de zäulım bolmaq.
Jalqaulyqty, bos jürıstı
tastaǧanyn,
Orynsyzǧa däulet mülkın
şaşpaǧanyn,
Kerek jerde boidy balap
qaşpaǧanyn,
Tırılıkte közımızben
köremız be?
Äulie dep körıngenge
bas ūrmauyn,
Dın dep qorqyp aqiqatty
jasyrmauyn,
Eşnärsenı ölşeuıne
asyrmauyn,
Tırılıkte közımızben
köremız be?
«Alaş» atty orda qūryp
şalqyǧanyn,
Baq-däuletı tuyp-ösıp
balqyǧanyn,
Ärbır ıste qazaq isı aŋqyǧany,
Tırlıkte közımızben
köremız be?
Täuelsızdıktıŋ basty sipaty – memlekettık ısterdıŋ ūlttyq müdde tūrǧysynan şeşıluı, öz jerınıŋ qazba bailyǧyn halyq igılıgıne jaratuy desek, osynau kemeldılıkke jetudıŋ joldaryna qatysty ǧasyr basynda-aq Ǧūmar kelelı oilar tüiedı.
Öz jerınen şyqqan kendı özı
alǧanyn,
Ädemılep aiqyş-ūiqyş jol
salǧanyn,
Europanyŋ önerınen
ülgı alǧanyn,
Tırılıkte közımızben
köremız be?
«Alaş» atty orda qūryp
şalqyǧanyn,
Baq däuletı tuyp-ösıp
balqyǧanyn,
Ärbır ıste qazaq isı
aŋqyǧanyn,
Tırılıkte közımızben
köremız be?!.
Alaş tuy astyna bırıkken qalam qairatkerlerınıŋ tūtas ūltty ūiystyrar reformatorlyq qadamdaryn keŋes saiasaty qabyldamady. A.Baitūrsynūly atap ötkenındei, qazaq ziialylarynyŋ qyzmetı zaŋsyz delınıp, olardyŋ basyn alǧanǧa 25 myŋ rublge deiın aqşa berıletın boldy.
Mıne, jas tolqynnyŋ ana tılınde jan-jaqty bılım aluyna qajettı pedagogikalyq baǧyttaǧy ızaşar kıtaptar şyǧaruda Ǧ.Qaraş sarabdaldyq tanytty. A.Baitūrsynūly «Oqytu jaiynan» maqalasynda «Sözdıŋ tūrar jerı mynau: qazaq mektebınde oqytatyn qazaq tılınde älıppelerden basqa qazır kıtap joq. Bıraq olardyŋ bärı de bolady. Qazaq mektebınde oqu üş jyldyq boluy qolaily. Sol üş jylǧa kerek kıtaptar şyǧuyna talap etıp jatyrǧan adamdar bar» (Alty tomdyqtyŋ besınşı tomynda. 243-bet) dep jazǧanyndai, 1919 jyly Ordada jaryq körgen qazaqtyŋ tūŋǧyş ǧylymi-pedagogikalyq ädıstemelık «Mūǧalım» jurnalynyŋ bırneşe sanynda Ǧ.Qaraştyŋ «Pedagogika» eŋbegı basyldy. Ǧūmartanuşy M.Täjımūrat aqynnyŋ 1917-1918 jyldary Resei men Sıbır mūsylmandary Dıni basqarmasynyŋ qaziy bolyp jūmys ıstep ärı Ufa kıtaphanalarynda otyryp, «Qan men jan», «Pedagogika» atty eŋbekter jazǧanyn aitady. Ǧalym «Qan men jannyŋ» qoljazbasy tabylmaǧanyn, «Pedagogika» jariialanǧan jurnaldyŋ äzırge № 2, № 7 sandary tabylǧanyn, onda eŋbektıŋ ortasynan soŋyna deiın basylǧanyn eskertedı. Zertteuşı qūndy mūrany «Qazaqstan mektebı» jurnalynda jariialady.
Aǧartuşy «Pedagogika» eŋbegın jazuda halyqtyq tälım-tärbieden bastap älemdık ozyq oily ǧūlamalar pıkırın saralai otyryp, pedagogikalyq ǧylymnyŋ maqsat-mındetın taldaidy. Bala tärbiesınıŋ basty sipaty, şynaiy adami qasietı biık, ar men jany taza azamat qalyptastyru haqynda bügınderı maŋyzyn joimaǧan pıkırler tüiedı. Ǧūmardyŋ aǧartuşylyq oi-tolǧamdary A.Baitūrsynūlynyŋ «Bastauyş mektep», «Mektep kerekterı», «Orysşa oquşylar», «Oqytu jaiynan» t.b. maqalalaryndaǧy oqu-aǧartu, bala oqytu, ūrpaq tälım-tärbiesınen örbitın özektı tolǧanystarymen sabaqtas.
Ūlt tılınıŋ özektı mäselelerı – barşa Alaş ziialylaryn tolǧandyrǧan kelelı taqyryp. «Tıl – ädebiet» (1912) maqalasy Ǧūmardyŋ ūlttyŋ ūlt bolyp qaluyndaǧy ana tılı, ädebietınıŋ maŋyzyn jan-jaqty saralauymen erekşelenedı.
«Bır keude – pendenıŋ düniede jasauy, bar bolyp tūruy üşın jan – ruh kerek. Bır halyq, bır eldıŋ de düniede bır millät, el bolyp jasauy, tırlık etuı üşın tıl kerek, ädebiet kerek. Jansyz keude düniede jasai almas, şırıp, topyraqqa ainalyp joq bolar! Tılı, ädebietı bolmaǧan millättıŋ de tap sol jansyz keudeden aiyrmasy bolmas, özıne aiyrym ädebietı bolmaǧan millätter de düniede jasai almas» dep ūlt pen ūlttyq ruh jasampazdyǧyn tıldı saqtau tūrǧysynan tüsındıredı. Özınıŋ ana tılın ūmytyp, özge tılge qūl bolǧan eldıŋ bolaşaǧy qaraŋ jäne de basqa halyqqa sıŋısıp ūlttyq sipatynan aiyrylatynyn, tıpten joq bolyp ketetının tereŋnen zerdeleidı. Äsırese, ūlttyq tälım-tärbiede jas ūrpaqty ana tılın ardaqtauǧa, öz tılınıŋ qasietın boiyna sıŋırıp ösuge jäne tıl basty qasiet bolyp tabylatynyn ata-ananyŋ qaşan da eskeruıne oi salady. «Balalaryna jastan öz tılın jaqsy üiretpegen, olardyŋ köŋılderıne qūry ögei ana siiaqty tärbie etken millät te keleşekte balalarynan özınıŋ qylǧan jaqsylyǧy, bergen tärbiesı därejesınde ǧana haqy alar, jaqsylyqty körer. Balalary da oǧan ögei anaǧa qaraǧan közben qarar. Millät pen balalary arasyndaǧy būl alaközdık, şafeǧatsyzdyq millättıŋ … aqyrynda bıtuıne sebep bolar» dep ūǧyndyrady.
Aqyn otarşyl elder saiasatynyŋ basta maqsattarynyŋ bırı – özıne bodan halyqty tılınen, ädebietınen aiyru ekenın: «…Būl zamanda bır millät özınen küşsız bolǧan ekınşı millättıŋ millättıgın tılıne, oǧan ketık jasaiyn dese, eŋ aldymen, ol beişara millättıŋ tılıne, ädebietıne balta şabady» degen tolǧanysymen tüsındırıp, tıl men ädebiettı saqtau jolynda ruhy myqty ūlt «tıl ua ädebietın joǧaltpas üşın janyn da pida eter» dep zerdeledı.
Ǧūmar türkı tıldes elderdıŋ ışındegı qazaq tılınıŋ erekşelıgın «eskı häm sözdıkke bai, eskı bolǧandyǧy üşın de bek saf, naǧyz tıl ekendıgı jūrtqa maǧlūm» dei kele, endıgı kezekte ädebi tılımızdı damytu mäselesıne qatysty «ädebi jaǧynan qaraǧanda tılımızdıŋ olardyŋ tılderınen artta ekendıgınde ıŋkär aityp bolmaidy» degen syndarly pıkır aitady.
«Ūlt häm tuǧan tıl» (patşalyq häm bostandyq zamanynda) (1919) maqalasynda patşalyq Reseidıŋ orystandyruda jürgızgen ozbyr saiasatyn aiyptaidy. Otarşyldyq oiranyna ūşyraǧan halyqtardyŋ jer betınen ız-tüssız joiylyp ketkenınen aitqanda, är ūlt ana tılın saqtauy qajet degen pıkırge toqtalady. Sondyqtan tek ana tılın damytumen ǧana bılım-önerdı şynaiy igeru, ädebiettı örkendetu jemıstı bolatynyn «Eŋ äuelı ana tılı qajet. Eger ana tılın bılmeseŋ, onda sen ol ūlttyŋ balasy emessıŋ. Ana tılın bılmei tūryp, ūlt bılımın ala almaisyŋ. Ūlt bılımı bolmasa, onda ädebiettıŋ bolmaityndyǧy özı-aq belgılı. Ädebietı joq ūlttyŋ bılımı de, önerı de örşımeidı.
Tıl saqtauǧa mümkın bolǧanda, tıl saqtaluǧa tiıs. Bız tılımızdı qanşa saqtasaq, ūltymyzdy da sonşa saqtaǧan bolamyz» dep jetkızedı. Al Ahmet Baitūrsynūly «Qalam qairatkerlerınıŋ jaiynan» maqalasynda «Qazaq jem boludan dekret quatymen qūtylmaidy, mädeniet quatymen qūtylady» dei kelıp, Ǧūmar baiyptaǧan arnany «Oqu ısı sabaqtas ädebietpen: oqu ädebiettı küşeitedı, ädebiet oqudy küşeitedı. Qalam qairatkerlerınıŋ jūmysy – ädebiet, ädebietsız oqu quattanu joq, oqusyz mädeniet quattanu joq, mädeniet quattanbai qazaqqa qorlyqtan, zorlyqtan qūtylu joq» dep tereŋdete ekşeidı. Būl jerde qos arystyŋ mūrattastyǧy, maqsat bırlıgı tuǧan halqynyŋ tılın, ǧylym-bılımın damytu, sol arqyly alyp elderdıŋ qorlyǧynan qūtylu mäselesınde aiqyn tanylady.
Tüiıp aitqanda, Alaş ideiasy toǧystyrǧan qalam qairatkerlerı Ahmet Baitūrsynūly jäne Ǧūmar Qaraştyŋ şyǧarmaşylyq tūlǧalaryndaǧy ündestıkke elşıldık ruh, ūltşyldyq sezım, memleketşıldık sana üilesımı tän. Ruhaniiat alyptarynyŋ asyl mūrasy täuelsızdıgımızdıŋ tūǧyryn eseleude, ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ ırgetasyn arttyrudaǧy maŋyzyn joimaq emes.
Saǧymbai JŪMAǦŪL,
L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU professory
