2024 jyl tuǧaly Qazaqstanda ūlu jönındegı talas-tartys qyza tüstı. Bıreuler ony kädımgı iır qabyqty su jändıgı dese, endı bıreuler qazaqtyŋ būryn kök börını tötem qylǧanyn, atyn ūlyma dep tergep aitqanyn alǧa tartyp, ony qasqyr dep tüsındıruge tyrysuda. Al endı bıreulerı ony Qytai jyl qaiyruymen bailanystyryp, ūlu degenımız aidahar dep sipattap, ūlu atauy Qytaidyŋ long (龙)degen atauynan auysqan dep sanaidy. «Ūlu – tūqymy qūryǧan, suda da, qūrlyqta da jüretın qosmekendı qasqyr tektı januar» dep qaraityndar da bar. Demek, san ǧasyrdyŋ süzgısınen ötıp, bızge jetken onyŋ naqty qandai januar ekenın däl qazır däp basyp aitu qiyn.
Mahmūd Qaşqari «Türık tılınıŋ sözdıgı» atty eŋbegınde jyl qaiyrudaǧy besınşı jyldy «nek jyly – timsah jyly» dep körsetedı. Būl arada Mahmūd Qaşqari «su haiuany» dep anyq atap aitqan, «su jändıgı» demegen. Al tymsaq – krokodil, qazaqşa – qoltyrauyn. Ony ūiǧyrlar qazırge deiın tymsaq dep ataidy. Qazaq dalasynda Syrdariiada būryn qoltyrauyn bolǧan degen derektı eskersek, köŋılde ūlu degenımız sol qoltyrauyn emes pe degen sūraq ta tuady. Bıraq Mahmūd Qaşqari müşel turaly aŋyzda: «Ejelgı türkı qaǧandarynyŋ bırı soǧys jylnamasyn jazyp qaldyru üşın on ekı ai men aspandaǧy on ekı jūldyzdy negızge alyp, jyl qaiyru esebın jasaiyq deptı. Sol oimen aŋǧa şyqqanda barlyq januardy Ile özenıne qarai quady. Aǧysy qatty Ileden jüzıp ötken januarlarǧa jyl atauyn bergen, bırınşı tyşqan jüzıp ötıp alǧaşqy jylǧa ie bolǧan, al qalǧan januarlar Ilenıŋ ekınşı betıne jüzıp ötu retıne qarai jyl atyn iemdengen» dep jazady.
Türıkterde ūlu balyq degen ūǧym bary ras. Keibır derekterde ūlu balyq denelı, tört aiaqty, qasqyr basty januar dep aitylady. Demek, ūlu aidahar emes, qytailarǧa jyl qaiyru türkılerden barǧan. Long sözı, kerısınşe, türkılerdıŋ ūlu sözınen auysqan boluy da mümkın. Ekınşı tūrǧydan alǧanda, «aidahar da jylan tektı, bır jyl tızbesınde ekı ūqsas januardyŋ qatar tūruy qisynǧa syimaidy» degen uäj oryndy. Öitkenı aŋyz-äŋgımelerde aitylatyn «aidahar» jylanǧa tıkelei qatysty aitylatyny belgılı. Al jylan jyly jyl sanauymyzda öz aldyna jeke jyl retınde berılgen. Olai bolsa jylan atauymen ekı jyldy qatarynan atau müldem aqylǧa syimaidy. Demek, orys pen qytaidyŋ jyl qaiyru tanymyna elıktep ūludyŋ ornyna aidahardyŋ suretın qoiǧannan saqtanǧan jön.
Ūlu jylynyŋ sipaty qandai? Boljauşylar ūlu suda jüretın bolǧandyqtan, būl jyly qūrǧaqşylyq bolmaidy, jyl tynyştyqpen, bereke-molşylyqpen ötedı dep sanaidy. Türkı tektı halyqtar, onyŋ ışınde qazaqtar da ūlu jyly astyq, şöp mol bolady dep joramaldaǧan. Bıraq būl qazaq dalasyna ūlu jylynyŋ bärı qūt boldy degen söz emes. Beiımbet Mailinnıŋ:
«Ūlu kelıp köterdı eldıŋ obalyn,
Mal jūtatyp, synyn aldy
qoranyŋ.
Naq ūludai ūlytqan joq qazaqty,
Atyşuly byltyrǧy ötken qoianyŋ» dep jazuyna qaraǧanda, ūlu jyly aq süiek jūt ta bolǧan. 1916 jyly ūlt-azattyq köterılıs, Qazaqstandaǧy bailardyŋ mülkın tärkılep, özderın Sıbırge jer audarǧan 1928 jylǧy Goloşekin kämpeskesı Ūlu jylynda bolǧan.
Biyl aqpan aiy 29 künmen aiaqtaldy. Iаǧni osy zamanǧy küntızbe boiynşa biyl – kıbıse jyly. Bır qyzyǧy, ūlu jyly ylǧi däl osy kıbıse jylymen jiı säikes keletın körınedı. Kıbıse tört jyl saiyn bır ainalyp keledı. Basqa jyldarda 365 kün bolsa, kıbıse jylynda 366 kün bar.
«Ūlu jyly köterılmegen on jylda da köterılmeidı» degen danalyq naqyl ūlu jylynyŋ elge qolaily bolatynyn bıldıredı. «Ūlu jyly – ūly jyl» degen söz tekke aitylmasa kerek. Jaŋa jyl elımızge qūt bolǧai!
