Arqamyzda qalǧan jylda ataqty jerlesımız, Şyǧystyŋ Aristotelı atanǧan Äbu Nasyr Mūhamed ibn Tarhan ibn Uzlaǧ äl-Farabidıŋ tuǧanyna 1150 jyl toldy. Alatau bauraiyndaǧy qazaq bılım-ǧylymynyŋ qara şaŋyraǧy, ūstaz atyndaǧy universitette mereilı jyldyŋ şymyldyǧy türıldı.
Aşylu saltanatyna jinalǧan BŪŪ, IýNESKO, İslam yntymaqtastyq ūiymy, Türksoi syndy halyqaralyq ūiymdar men diplomatiialyq missiia ökılderı jäne şeteldık farabitanuşy-ǧalymdar aldynda memleket hatşysy, Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ 1150 jyldyǧyn daiyndau jäne ötkızu jönındegı memlekettık komissiianyŋ töraǧasy Qyrymbek Köşerbaev söz söilep: «äl-Farabi mereitoiyn atap ötudıŋ basty maqsaty – ǧalymnyŋ mūrasyn zerdeleuge jaŋa serpın beru, älem tarihyndaǧy onyŋ rölın aiqyndap, esımın ūlttyq brend retınde ūlyqtau» dep, jyldyŋ maŋyzdy jobasynyŋ mänın atap körsettı.
Bükıl älemdı ökpesınen qysqan pandemiiaǧa qaramastan, farabitanuşylar men ǧylymi qoǧamdastyq ūly ǧalymnyŋ mūrasyn elde jäne bükıl älemde keŋınen nasihattap, därıpteu boiynşa orasan zor jūmys atqardy.
Şeteldegı Qazaqstannyŋ elşılıkterımen jäne äl-Farabi ortalyqtarynyŋ qoldauymen jäne jetekşı şeteldık universitettermen bırlesıp – Oksford universitetı, Djavaharall Neru universitetı, Ystanbūl universitetı, Kapodistriia atyndaǧy Afina ūlttyq universitetı, Sofiia universitetı, Damask universitetı, Mysyr universitetı jäne basqa da universitettermen bırqatar halyqaralyq konferensiialar ötkızıldı. Äl-Farabidıŋ mereitoiy Ündıstan, Singapur, Malaiziia jäne İndoneziiada atalyp öttı. Halyqaralyq ıs-şaralarǧa älemnıŋ 50 elınıŋ atynan 100-den astam universitetterden jäne taǧy basqa ūiymdardan 12 myŋnan astam adam qamtyldy.
Öz elımızde onlain rejimınde 60-tan astam konferensiia, döŋgelek üstel men ǧylymi seminarlar öttı. Ūstaz mūrasy qoǧamǧa ruhani serpılıs äkeldı. Äleumettık jelılerde «Parasattylyq saǧaty» jalpyrespublikalyq şarasy, «äl-Farabi jäne qaiyrymdy qoǧam» atty videodärıs jäne «Ekınşı ūstaz» onlain veb-seminarlar seriiasy ötkızıldı. «Qaiyrymdy qoǧam» chellendjıne älemnıŋ 7 elınen kelgen şeteldık studenttermen qosa, Qazaqstannyŋ joǧary oqu oryndarynyŋ 14 myŋǧa juyq studentı qatysty. «äl-Farabi» halyqaralyq pändık olimpiadasyna alys jäne jaqyn şetelderdıŋ 10 elınen 9,5 myŋnan astam mektep oquşysy qatysty. Olimpiada jeŋımpazdaryna äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-da oquǧa 40 bılım granty bölındı.
Sonymen qatar, äl-Farabiǧa arnalǧan 7 monografiia, äl-Farabidıŋ däieksözder jinaǧy, «Qaiyrymdylyq» oilary men naqyl sözder jinaǧy qazaq, orys jäne aǧylşyn tılderınde jaryq kördı. Äl-Farabidıŋ būryn jariialanbaǧan üş traktaty arab tılınen qazaq tılıne audaryldy.
«Farabi jyly» aiasynda älemde tūŋǧyş ret jaryq körgen «äl-Farabi» ensiklopediiasynyŋ tūsaukeserı öttı. Ensiklopediianyŋ mazmūny tarihi derekter, mälımetter, geografiialyq nysandar, ömırbaiandyq mälımetter, oişyldyŋ ömır joly men ǧylymi mūralaryn (traktattary men olarǧa tüsındırmeler), ūǧymdar men terminder, arab-mūsylman renessans kezeŋındegı belgılı ǧalymdardyŋ eŋbekterın qamtidy. Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU janyndaǧy äl-Farabi halyqaralyq ortalyǧynda äl-Maşani degen atpen tanymal äigılı ǧalym jäne farabitanuşy Aqjan Maşanov müsınınıŋ aşyluy da osy jolda köp ızdenıp, ūstazymyzdyŋ esımın elge qaitarǧan Aqjan Jaqsybekūlyna da qūrmet körsetıldı.
Mūndai auqymdy ısterdıŋ eŋ ülken qaiyry ūly ūstazdyŋ oraluy boldy. «XX ǧasyrdyŋ 60-70-jyldarynda qazaq oqymystylarynyŋ tabandy zertteulerınıŋ arqasynda ūly oişyldyŋ eŋbekterı Qazaq elıne oraldy. Osylaişa «ekınşı ūstaz» tuǧan topyraǧymen qaita qauyşty. Ärine, būl aituǧa ǧana oŋai. Öitkenı sol tūsta köptegen elderde äl-Farabi sekıldı älemdık deŋgeidegı ırı tūlǧany özderıne qarai ikemdeu ürdısı jürıp jatty. Ǧalymdarymyz qajyrly eŋbegı men ǧylymi däleldemelerı arqyly äl-Farabidıŋ qazaq jerınıŋ tumasy ekenın älemdık qauymdastyqqa moiyndatty. Äbu Nasyr äl-Farabi – bır ūlttyŋ şeŋberınen şyǧyp, bükıl adamzat biıgıne köterılgen qaitalanbas tarihi tūlǧa! Onyŋ ruhani älemın tanu adamzattyŋ myŋ jyl būrynǧy parasat-paiymyn tanu ǧana emes. Būl degenımız – bügıngı bolmysymyzdyŋ qai deŋgeide ekenıne köz jetkızu, sol turaly oi tolǧau, osyǧan orai jaŋa zamannyŋ syn-qaterlerıne laiyqty jauap ızdeu. Bızdıŋ aldymyzda tūrǧan zor mındet – ǧūlamanyŋ älem moiyndaǧan ömırlık qaǧidalaryn qazırgı zamanǧa sai qoldanyp, aqyl-oi biıgıne köterılu, elımızdı damyǧan ozyq elderdıŋ qataryna qosu. Sondyqtan äl-Farabidıŋ 1150 jyldyq mereitoiy ruhani ömırımızdıŋ qarqyndy damuyna zor serpılıs beretın, sondai-aq jalpyūlttyq jaŋǧyruǧa jol aşatyn igı bastama bolatynyna senımdımız!» degen bolatyn.
Rasynda da, osy künge deiın ǧylymi ortada aitylatyn Farabi mūrasy halyq arasynda keŋ nasihattaldy. Aituly jylda ǧūlama eŋbekterı ana tılımızge audarylyp, filosofiialyq oilary bügıngı qoǧamymyzda qaita jaŋǧyrdy.
Oişyldyŋ qaiyrymdy adam jäne azamattyq qoǧam qandai boluy kerek, memlekettık basqarudyŋ ädılettı joly qandai, baqytty ömır, baquatty tūrmys mäselelerıne qatysty «Baqyt jolyn sılteu», «Baqytqa jetu jaiynda» atty eŋbekterı, mınsız köşbasşy, dın turaly tolǧaulary san ǧasyrdan keiın kökıregımızde qaita jaŋǧyrdy. Bügıngı qoǧamnyŋ sansyz saualdaryna jauap beretın būl eŋbekter osy ǧasyrdyŋ tūrǧyndary da mūqtaj ekenı belgılı boldy.
Osy rette jyl boiynda danyşpan mūrasyn därıpteitın barlyq jaŋalyqtardy qalt jıbermei, farabitanuşylardyŋ zertteulerın de oqyrmandarǧa jetkızdık. Gazettıŋ betınde ūly filosofqa qatysty ondaǧan maqalalar, ǧylymi zertteuler, sūhbattar jaryq kördı.
Sonyŋ ışınde aityp öterımız, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı şyǧystanu fakultetınıŋ doktoranty Aidyngül Havannyŋ arab tılınen audarǧan oişyldyŋ ūly dūǧasynyŋ «Dua azim» qazaqşa audarmasyn jariialady. «Kitäbu-l millä uä nusus uhra» (Beirut, Darul-maşriq, 1991 jyl) kıtabynan alynyp, qazaq tılıne alǧaş ret audarylyp, oqyrmandarymyzǧa ūsyndyq.
Farabitanuşy Jaqypbek Altaev gazetımızge sūhbat berıp, «Halifattaǧy ortaǧasyrlyq ǧalym Platon, Aristotel jəne basqa da grek filosofiiasy klassikterınıŋ şyǧarmalaryn neoplatondyqtardyŋ öŋdeuı boiynşa aldy. Əl-Farabi şynaiy Aristoteldı keiıngı mistikalyq tüsındırmelerden tazartyp tanuǧa öz aldyna maqsat qoidy. Būl eŋbektı keremet jazǧandyǧy sonşalyq, ony közı tırısınıŋ özınde-aq «əl-Mualim əs-sani» (ekınşı ūstaz) dep atap kettı, sebebı arabtar Aristoteldı bırınşı ūstaz sanauşy edı. Sonymen qatar, äl-Farabi Aristoteldıŋ traktattaryna («Kategoriialar», «Germenevtika», «Bırınşı jəne ekınşı analitika», «Topika», «Ritorika», «Poetika» jəne t. b.), basqa da grek filosoftarynyŋ şyǧarmalaryna tüsınıkteme berdı. Būl eŋbektıŋ sapasy turaly kuəlık bızge İbn Sina arqyly jettı. Ol: «Men Aristoteldı əl-Farabidıŋ tüsınıktemesın oqyǧannan keiın tüsındım» dep oişyl mūrasyn tüsındırgen maqalalar jiyntyǧy tūraqty jariialandy.
Farabi mūrasyn taratyp aitqan belgılı şyǧystanuşy ǧalym Bobojan Ǧafurov Şyǧysta Aristotel əl-Farabidıŋ arqasynda Aristotel boldy deidı. Ortaǧasyrlyq Europa ejelgı grek filosofiiasymen onyŋ eŋbekterı arqyly tanysty (tıkelei nemese onyŋ ızbasarlary İbn Sina, İbn Ruşd, Maimonidtıŋ eŋbekterı arqyly). «Farabidıŋ filosofiiasy onyŋ Şyǧystaǧy ızbasarlary eŋbekterınıŋ arqasynda baiyp, latyn averroisterı arqyly ötıp, europalyq qaita örleu dəuırıne öz ülesın qosty. Osylaişa äl-Farabi islam örkenietınıŋ tarihynda erkın oilardyŋ taraluyna negız jasady» dep ǧalym oiyn tüiındedı.
Ūstazdyŋ oraluy qazaqy sanamyzda serpılıs jasady deuge bolady. Sol üşın de biyldyŋ oljasy, ūlyq oilarǧa susyndap, dünietanymnyŋ basty sūraqtaryna jauap alyp kemeŋgerlık kemelıne kenele bastaǧandai sezındık. Bükıl älem oi-örısınde ızın qaldyrǧan Farabi jyly osynysymen qūtty bolyp, qūndylyǧymyzdyŋ qataryn tolyqtyra tüstı.
