Resmi derekterge süiensek, jer betinde jyl saiyn milliondaǧan adam özine qol jūmsap, ömirin qiiady. 19 mln adam sondai piǧylda jüredi. Ärine, būl resmi tirkelgenderi ǧana. Al, sot-saraptama qyzmetkerleri jyl saiyn 4 mln adam özin-özi qūrbandyqqa şalatynyn aityp otyr. QR Bas prokuraturasynyŋ mälimdeuinşe, özine qol jūmsaǧysy kelgen balalardyŋ ortaşa jas mölşeri 14 pen 17 jas aralyǧynda. Älemde jürgizilgen saualnamanyŋ qorytyndysyna süiensek, jasöspirimderdiŋ 80 paiyzy qiyndyqqa tap bolǧanda özin-özi öltirudi oilaityn körinedi. Būl jasöspirimderge qatysty, al eresekterge qatysty statistika körsetkişı būdan birneşe ese köp boluy mümkin.
Qorqynyşty «qaraly tızım»
Osydan bıraz uaqyt būryn Düniejüzilik densaulyq saqtau ūiymy suisid boiynşa älem elderiniŋ tizimin jariialady. Qazaqstan qaraly tizimdegi törtinşi oryndy ielengen. Litva, Belorussiia jäne Reseiden keiingi orynǧa taban tiregen elimizde 100 myŋ adamnyŋ otyzy özin-özi öltiredi eken. Al Egipet, Gaiti, Iаmaika sekildi elderde mūndai qaiǧyly oqiǧa az, tipti, kezdespeidi de.
Memleket köp jaǧdaida mūndai derekterdi qūpiia ūstaudy jön köredi. Äsirese, Germaniiada suisidke qatysty aqparat ūşyraspaidy. İtaliia baspasözde özin-özi öltiru turaly habar taratuǧa 1928 jyly tyiym saldy. Keşegi kelmeske ketken Keŋes ükimeti kezinde de būl turaly söz qozǧamady. Tek 1989 jyly ǧana mäseleniŋ şeti şyqty. Şyndyǧyna kelgende, qazan töŋkerisinde de, azamat soǧysynda da, 1937-47 jyldar aralyǧynda da özine- özi qol jūmsauşylar sany öte köp bolǧan. Tipti, suisidten on jyl boiy birinşi oryndy bermegen Vengriiadan keiingi ekinşı orynǧa şyqqanymyz endi aityluda.
Soŋǧy on jyl işinde jastar arasyndaǧy suisidke ūrynu üş esege artypty. Onyŋ alpys paiyzdan astamy jaz jäne küz ailarynda oryn alǧan. Tek jastar emes, eresekterdiŋ de mūndai «qara ölim» jolyn taŋdauy otandyq ǧalymdardy oilantuda.
Segız jüz sebep, seksen ädıs
Psiholog mamandar özine qol jūmsaǧan adamdardy psihologiialyq küizeliske ūşyraǧandardyŋ qataryna jatqyzady. Garvard universitetiniŋ zertteuşileri medisina mamandaryna özin öltirgen jandardyŋ auru kitapşasyna diagnoz qoiuyn sūraǧan. Därigerlerdiŋ toqsan paiyzy «psihologiialyq auru» dep toltyrǧan. Zertteuler özin qūrbandyqqa şaludyŋ 800 sebebi baryn anyqtap, olardyŋ 41 paiyzy – ümitsizdikten, 19 paiyzy – qorqynyştan, 18 paiyzy – ruhani küizelisten, 18 paiyzy – otbasylyq kikiljiŋnen, 6 paiyzy – kärilikten, 3 paiyzy – aqşa joǧaltudan, 1,4 paiyzy – ömirden tüŋiluden, 1,2 paiyzy dene bitiminiŋ kemistiginen bolady deidi. Būl sebepterdiŋ naqtylyǧy kümändi. Öitkeni, özine qol jūmsauşylar köp jaǧdaida sebebin aitpai ketetini belgili. Äitse de, ömirden ketudiŋ 80 ädisi bar eken. Jäne būl är adamnyŋ tūrǧylyqty jerimen tikelei bailanysty desek te bolady. Mäselen, Ündistannyŋ Pendjab ştatynda özine qol jūmsauşylardyŋ jartysynan köbi jürip kele jatqan poiyzdyŋ astyna tüsedi eken. Şri-Lankada suisid jasaǧandardyŋ 91 paiyzy türli därilerdi qoldanady. Amerika Qūrama Ştattarynda jan keşkenderdiŋ 60 paiyzy suyq qarudy paidalanǧan. Öitkeni, mūnda ekiniŋ birinde qaru-jaraq bar. Qarudy zaŋsyz saqtauǧa, paidalanuǧa tyiym salynǧan älgindei «ajaldy ädisti» paidalanuşylar Kanadada 30 paiyz bolsa, Avstriiada 4 paiyzdy qūraidy eken. Qytai tūrǧyndarynyŋ seksen paiyzy medisinalyq preparattardy paidalanu arqyly ömirmen qoştasady. TMD elderinde joǧarǧy qabattan sekiru, maşinamen soqtyǧysu, jipke asylu, sırke su işu, esirtkini şamadan tys qoldanu… t.b joldary arqyly dünieden baz keşip jatady.
Jazǧan hattan ne paida?
Osydan ekı jyl būryn Astana qalasynda joǧary qabattan sekirip, qaitys bolǧan qyz hat jazyp qaldyrǧan. Qūqyq qorǧau qyzmetkerleri osy hat arqyly onyŋ özin-özi öltirgenin anyqtady. Onda üi-işimen ūrsysyp qalǧany aitylǧan eken. Jalpy, özin öltiretinderdiŋ 44 paiyzy artyna hat jazyp qaldyrady eken. Olardyŋ 20 paiyzy barlyq adamdarǧa, 12 paiyzy tuma-tuystaryna, 8 paiyzy basşylarǧa arnap jazady.
Özin ölimge qiiatyn qai mamandyq ieleri degenge kelsek, ǧalymdar būl mäseleni de zerttegen. Baldyq jüie arqyly eseptegende, birinşi orynda – muzykanttar, ekinşi orynda – medbikeler, üşinşi – tis därigerleri, törtinşı – qarjy salasynyŋ qyzmetkerleri, besinşi – psihiatrlar, altynşy – kitaphanaşylar, odan keiin satuşylar tūr.
Suisid turaly otandyq baspasözde jariialanǧan bir ǧylymi maqalada özin qūrbandyqqa şalatyndar köbine kedei memleketterde kezdesedi delingen. Alaida, bizdiŋ biluimizşe, bai memleket sanatyndaǧy Şvesiia kezinde suisid jöninen alǧaşqy üştikti bermegen.
Eskertkış qoiu dūrys pa?
Özin-özi öltiru oqiǧasy jaiynda eŋ alǧaş 1777 jyly Devid Pen kitap jazyp, jiyrma jyl ötkennen keiin ǧana jaryqqa şyǧardy. Biraq, sol kezde ol taraluǧa tyiym salynǧan kitaptar tizimine enip, halyqqa jetpei qaldy. Aitaiyn degenimiz, «qatygez ölim» turaly kitaptyŋ taraluyna tyiym salynǧanda, keibir elder özin ölimge qiǧan jandardyŋ qūrmetine eskertkiş ornatqan. Eskertkiş köbine aqyn-jazuşylarǧa, ǧūlama ǧalymdarǧa, qoǧam qairatkerlerine bolaşaq ūrpaǧy ūmytpasyn, ülgi alsyn degen nietpen qoiylady. Al, Belgiia özin-özi öltirgen adamnyŋ qūrmetine arnaiy eskertkiş taqta ornatypty. Ol faşistik Germaniianyŋ eline şabuyl jasaǧanyn estigen boida özin öltirgen adam eken. Sondai-aq, Kaunasta jas jetkinşekke arnalǧan tas müsin bar. Ol eldegi qatal rejimge qarsylyq tanyta otyryp, özın darǧa asqan. Keiinnen memleket jas balanyŋ būl äreketin joǧary baǧalap, eskertkiş qoiudy jön sanapty. Ne desek te, abyroisyz ölimniŋ aldyn alu üşin qoǧamnyŋ barlyq müşeleri bolyp küresken äldeqaida tiimdirek .
Gülmira AIMAǦANBET
