Ötken ǧasyrdaǧy jetpısınşı jyldardyŋ bas kezınde qazaq ädebietıne özgeşe örnek, jaŋa leppen bır buyn keldı. Solardyŋ arasynda taŋǧy şyqtai möldıregen äŋgımelerımen ädebi qauymdy eleŋ etkızgen M.Aiymbetov ta boldy. Bügınde Mädi aǧa – jiyrmaǧa juyq prozalyq kıtaptyŋ avtory. Qalamger öz şyǧarmalarynda ömır şyndyǧyn şynaiy örnektep, keiıpkerlerınıŋ jan düniesın näzık iırımdermen aşa bılgen. Köpşılıkke köp syr aşa qoimaityn jazuşymen jolyǧyp, ädebiet turaly äŋgıme örbıtken edık.
– Şyǧarmalaryŋyzda özıŋız tuyp-ösken Qūmözek auylynyŋ adamdaryn, solardyŋ bolmysyn türlı psihologiialyq ştrihtarmen örıp, qoǧamǧa, ömırge degen oilaryŋyzdy astarlap jetkızdıŋız. Jalpy, şaǧyn janr oŋ jambasyŋyzǧa döp keledı dep baǧalaisyz ba?
– Qūmözek – balalyq şaǧym ötken auyldyŋ obrazdyq atauy. Örkeş-örkeş appaq qūmdardyŋ jiegı – neşe aluan balausa şöp ösken kökmaisa şabyndyq, kökorai şalǧyn. Keiıpkerlerımnıŋ köpşılıgı de osy mekennıŋ tūrǧyndary, özım körgen, özım bıletın jas-kärısı bar adamdar. Jalpy, äŋgıme – keiıpker harakterın meilınşe ūtymdy ärı qysqa ştrihtarmen aşuǧa, obrazdy tiptendıruge, oqiǧany oimaqtai qalypqa sala qoiuǧa öte yŋǧaily ärı qiyn janr. Köpsözdılıktı kötermeitın, eger sättı şyqsa, oqyrmandy jalyqtyrmaityn janr. Hikaiattar da, roman da jazyldy, bıraq äŋgıme jazuǧa qaşanda oŋ büiregım būrady da tūrady. Irıktep, ekşep, saralap degendei, 5 tomǧa jinaqtaǧan şyǧarmalarymnyŋ üş tomyna äŋgımelerımdı engızgenmın. Mūnyŋ ekı tomy 2016 jyly memlekettık tapsyryspen jaryq kördı de, qalǧan üş tomy älı baspada jatyr.
– Keiıngı jyldary jazylǧan körkem dünielerıŋızde adamnyŋ jalǧyzdyǧyn tereŋ boilap jazyp jürsız…
– Adamnyŋ jalǧyzdyǧy degen problema – adam bolmysynan tuyndaityn mäsele, sol jalǧyzdyqtyŋ astaryndaǧy ömırdıŋ ärqily qūbylysyn, şyndyǧyn beru arqyly obrazdy aşu. Körkem şyǧarmada būl täsıl psihologizmmen de astasyp jatady. Adam psihologiiasyn däl bılıp, tap basu – şyǧarmaşylyqtaǧy öte kürdelı prosess. Europa, Latyn Amerikasy, Şyǧys (Japoniia, Qytai), orys ädebietınıŋ, özımızdıŋ qazaq ädebietınıŋ ärgı-bergı kezeŋderındegı klassikalyq şyǧarmalarynda osy jalǧyzdyq obrazyn jasaudyŋ nebır keremet ülgılerı bar, ony sanamalaudyŋ qajetı bolmas. Menıŋ ūǧymymdaǧy, tanuymdaǧy adami jalǧyzdyqtyŋ filosofiiasy – ärbır adam ömırge, bükıl jan dünielık bolmysymen dara, jalǧyz bolyp keledı de, dara qalpynda özı ǧana öz ömırın keşedı, sol küiınde dünieden ötedı. Būl aradaǧy basty mäsele, adamnyŋ belgılı bır ortada özımen-özı japadan-jalǧyz bolyp jüruı turaly emes, adamnyŋ ruhani jaǧynan, öz mūŋy, özındık oi-sanasymen özınşe dara bolmysty boluy jönınde bolsa kerek-tı. Körkem şyǧarmada būl – özektı de şynaiy täsıl, keiıpker arqyly jazuşynyŋ ömırlık kredosyn aiqyndaityn täsıl. Qai jazuşy bolmasyn, mūny özıne tän mänermen jazady, özıme qatysty da osylai der edım.
– Bala künımde «Böten adamdar» atty radiopesaŋyzdy tyŋdap edım. Bıraq sızdıŋ odan basqa dramaturgiialyq tuyndylaryŋyzdy közım şalmady…
– Osy sūraqty oqyrmandar ara kıdık bolsa da qoiyp jüredı. Bıraq dramaturgiialyq şyǧarma jazumen şyndap ainalysqam joq. Qoljazba küiınde saqtalǧan bır-jar pesalarym bar, teatrlarǧa ūsynǧan joqpyn, öitkenı sahnalaq şyǧarmanyŋ prozaǧa qaraǧanda özındık erekşelıgı – ömır körınısın tartysymen, şielenısımen, dinamikasymen, tüiın-şeşımımen sahnaǧa syiǧyza bılu, sahnalyq söz arqyly adam jüregıne jetkızıp, beinelei bılude. Qazaq radiosynda kezınde «Qazaqstan radioteatry» degen bır saǧattyq baǧdarlamanyŋ arnaiy tapsyrysymen jazylǧan dünie bolatyn, Altyn qorda saqtalǧandyqtan, qazır anda-sanda efirge jıberıp tūrady. Basty rölde Biken apai Rimova oinaǧan edı, apai keiınnen maǧan teatr sahnasyna arnap auyldyŋ osyndai bır kempırınıŋ, ömır tauqymetın köp körgen ananyŋ obrazyn aşatyn drama jazyp berseişı dep ötınış te aitqan. Şynymdy aitsam, jüreksındım. Jazuşy, ärine, belgılı bır därejede dramaturg te ǧoi. Prozalyq şyǧarmada ömır dramasy da nemese ömır komediiasy men tragediiasy da bolady, alaida ol sahnalyq tuyndyǧa ainaluy üşın sahnadaǧy körınıstık sipatqa tän ölşemmen özgeşeleu jazyluy tiıs. Teatrlyq şynaiy şyǧarmanyŋ problemasy köp qoi, sözdı köbeitıp qaisy bırın aita beresıŋ. Qalamym prozaǧa beiım men üşın būl, Azamat, özıŋ aitqandai, oŋ jambasyma kelıŋkıremeitın tırlık siiaqty körınedı.
– Ūzaq jyldar boiy QR Parlament Senatynda redaksiialyq-baspa bölımınıŋ meŋgeruşısı boldyŋyz. Bızdegı zaŋdardyŋ denı (bärı dese de bolady) orys tılınde jazylady. Osy salanyŋ mamany, käsıbi audamaşy retınde zaŋdy qazaqşa jazuymyzǧa qandai kedergı bar?
– Basty kedergı jäne jalǧyz kedergı – būl mäselede älı künge şeiın «köz – qorqaq, qol – batyr» degen qaǧidany ūstana almai otyrǧanymyz, zaŋdy ana tılımızde jazuǧa jüreksınetınımız. Äitpese, bügıngı taŋda zaŋnama terminderınıŋ qory bar, şirek ǧasyrdan astam uaqyttyŋ ışınde qabyldanǧan zaŋdardyŋ qazaqşa mätınderınde ūlttyq zaŋnamamyzdyŋ özındık stilı, zaŋnama leksikasynyŋ qalyptasqanyn joqqa şyǧara almaimyz. Basqa tıldermen qatar, ana tılın jetık meŋgergen, jaza alatyn zaŋgerlerdı de, lingvisterdı de tabuǧa bolady. Qazaqşa audarmasy jasalatyn orysşa zaŋnyŋ özı şeteldık modeldık zaŋdardan, negızınen, aǧylşyn tılınen audarylatyny belgılı, sol orystıldı stildık mänerı kedır-būdyr mätındı qazaqşalaǧannan görı, öz tılımızde tūpnūsqalyq zaŋ jazu – ūlttyq müddemızdı saqtap qaludyŋ da bırden-bır şarty. Sodan keiın ony orys, aǧylşyn, basqa tılderge audara berıŋız. Endı taiau bolaşaqta latyn alfavitıne köşemız degen ülken maqsat tūr alda, zaŋnamamyzdy öz tılımızde jazudyŋ qajettılıgı özektı bola tüsetın kez sonda tuatynyn bügınnen bastap este myqtap ūstap, ärekettengen jön.
– Eldıŋ bır qadırlı azamaty retınde qoǧamdaǧy qandai mäselelerge janyŋyz auyrady?
– Qanymyzben, janymyzben, ruhymyzben Qazaq elınıŋ azamatymyz ǧoi bärımız. Eldıŋ bolaşaǧyna qatysty mäselenıŋ barlyǧyna da nazar salamyz, köŋıl tükpırınde saqtap oilanamyz. Bolaşaqqa baratyn jol – aiqyn, eldıgımızdı saqtap, qasterleu arqyly mäŋgılık elge ainalu baǧytyn ūstanyp otyrmyz. Al osy ūstanymnyŋ ıs jüzıne asuy jolynda jetıspeitınımız ne degen sūraqtarǧa keibır retterde alaŋdaitynymyzdy da jasyruǧa bolmas. Būl, bırınşıden, jazuşy retınde oilansam, tılımızge qatysty mäsele. Qazırgı jas buyn, äsırese, memlekettık qyzmette jürgen, halyqqa ärtürlı äleumettık, mädeni, medisinalyq qyzmet körsetu salasyndaǧy jūmys jasap jatqan jastardyŋ, mamandardyŋ öz tılın, memlekettık tıldı öz deŋgeiınde qoldanbaityny, naqty aitqanda, qasterlei bılmeitındıgı, ärı-berıden soŋ mensınbeitını jandy auyrtady. Qyzmette bylai tūrsyn, kündelıktı qarym-qatynasta bır-bırımen öz tılınde söilespeidı. Ana tılın qasiettemeu, qūrmettemeu özıŋdı tuǧan ūltyŋnyŋ perzentı retınde sezınbeu emes pe?! Al mūndai jas öz ūlty tügıl, tuǧan ata-anasyn qalai syilamaq, ūrpaǧyna qalaişa dūrys tärbie bermek?! Oilanatyn mäsele köp, būl – osy şetın mäselenıŋ bır ǧana parasy. Būlar endı ruhani jaǧynan qalaişa jaŋǧyrmaq dep oiǧa qalasyŋ. Ruhani jaŋǧyru üşın aldymen adam ūlttyq mäselenıŋ qai-qaisynda da ruhani jaǧynan taza da biık boluy tiıstı emes pe?!
…Al halyqtyŋ esebınen jeke basynyŋ paidasyn oilaǧandardyŋ jymysqy, jemqor äreketı jönınde är-är tūstan äşkere bolyp jatqandardyŋ tırlıgı de eldıgımızge syn emes pe degen küiınıştı alaŋdauşylyq ta kım-kımdı de enjar qaldyrmasa kerek. Äitse de, bolaşaqqa degen senım bärıbır ülken ümıtterge qarai jeteleidı.
– Elordaǧa alǧaşqy lekpen kelgen ziialy qauym ökılınıŋ bırısız. Bas qalanyŋ şyǧarmaşylyǧyŋyzǧa yqpaly boldy ma?
– Söz joq, äserın tigızdı dep aita alamyn. Astanadaǧy jiyrma jyldyŋ ışınde bırqatar jaŋa şyǧarmalar jazyldy, 10-nan astam kıtabym jaryq kördı, onyŋ bırazy orys tılıne de audaryldy. Jaŋa elordada jaŋa orta qalyptasty, talai adamdarmen tanysyp, jüzdesudıŋ sätı tüstı. Jalpy, adam ömırınde bolatyn özgerıs ataulynyŋ barşasy da, onyŋ ışınde, ärine, jaǧymdy özgerıs, jaŋarular onyŋ tanymyna, ainaladaǧy tırşılıkke degen közqarasyna äserın tigızbei qoimaidy. Täuelsız elımızdıŋ jaŋa kelbetın älemge paş etude Astananyŋ orny erekşe. Köz aldymyzda jaŋa da säulettı qala paida boldy, eldıŋ ekonomikalyq, saiasi, ruhani, mädeni-äleumettık damuynyŋ jaŋa belesterı osy elordamyzdyŋ jyl saiyn qanat jaiyp, ösuımen tıkelei astasyp jatyr. Astanaǧa qatysty özımnıŋ jeke oi-pıkırımdı kezınde «Esıldıŋ arǧy betı, bergı betı» degen taqyryppen jaryq körgen kösemsözımde de jazǧanmyn.
– Köbınese būiyǧy, jeke jüresız. Yrdu-dyrdudyŋ ortasynan körıne bermeisız.Tabiǧatyŋyz sondai ma, älde köp alǧa ūmtyludy ūnatpaisyz ba?
– Är adamnyŋ özıne ǧana tabiǧaty, jaratylysy, mınez-qūlqy bolatyny – däleldı kerek etpeitın aqiqat, menıŋ de bolmysym özgege ūqsamai jatsa, adami özgeşelıgım bolar. Al jalpy bar ǧoi, özıme qajetsız dep tanityn dabyrasy köp jiynnan alys jüruge tyrysatynym ras, bıraq būl būiyǧylyqqa, jeke basyn küitteuşılıkke jatpasa kerek-tı. Men ondailardyŋ sanatynan emespın. Ekıjüzdıler, maqtangöiler, mansapqoilar jüretın yrdu-dyrdu orta tynysymdy taryltady. Olardyŋ arasynan menı körmegen adam, şynynda da, menı būiyǧy, jeke jürgendı mansūqtaityn bıreu dep esepteuı mümkın. Al alǧa ūmtyludy ūnatamyn, onsyz tırşılıktıŋ mänı qaisy?! Bıraq basa-kökteitın, «özım, özım ǧana deitın» pendeşılıgım de, marapat qūmarlyǧym da, daraqylyǧym da joq. Tura aitatyn, kerek jerınde oiymdaǧyny büge almai qalatyn kemşılıgım de bar şyǧar, pendemız ǧoi. Özım turaly öz auzymmen aitqanym, bälkım, onşa dūrys ta emes, ärine, bıraq boiymdaǧy bar qasietım – osy.
Sūhbattasqan Azamat ESENJOL
