1917 jyldyŋ 5-13 jeltoqsan aralyǧynda Orynborda II jalpyqazaq qūryltaiy ötıp, Qazaq-Qyrǧyzdyŋ Alaş avtonomiiasy jariialanǧan bolatyn. Alaş avtonomiiasynyŋ töraǧalyǧyna Baqtykerei Qūlmanūly men Aidarhan Tūrlybaiūly jäne Älihan Bökeihannyŋ kandidaturasy ūsynylady. Şynaiy demokratiialyq jaǧdaida ötken sailauda 79 deputattyŋ 40-y Älihan Bökeihandy jaqtap, dauys beredı. Osylaişa ol Alaşorda ükımetınıŋ töraǧasy bolyp sailanǧan bolatyn.
Şynaiy mahabbat şyrǧalaŋy
Biyl Alaşorda ükımetınıŋ töraǧasy Älihan Bökeihannyŋ tuǧanyna 150 jyl tolǧan mereitoiy IýNESKO aiasynda atalyp öttı. Ūlt kösemınıŋ mereitoiy aiasynda onyŋ saiasatkerlıgı men memleket basqarǧan qairatkerlıgınen bastap ǧylymi publisistıgıne deiın san qyry sipattalyp jazyldy.
Bızdı būl joly qyzyqtyrǧan närse Älihan Bökeihannyŋ otbasylyq jaǧdaiy bolyp otyr. Älihannyŋ jeke ömırıne qatysty köpşılıktı qyzyqtyratyn oqiǧalar jeterlık. Aitalyq, ol düniege sündetteulı küide tuylyp, 6 jasqa deiın tılı şyqpaǧan. Sondai-aq, ūlt kösemı öz zamandastaryna qaraǧanda äldeqaida keş üilengen. Er-azamattyŋ 35 jasqa deiın üilenbei, salt basty jüruı – ol zamanda sirek kezdesetın oqiǧa. Al Älekeŋ özınıŋ süigen jaryn keş jolyqtyryp, 35 jasynda otbasyn qūrǧan eken. Taǧy bır qyzyq jaǧdai, ol äielı qaitys bolǧannan keiın 16 jyl boiy üilenbei jalǧyz tūrǧan. Ūzaq uaqyt üilenbeuı qūdai qosqan qosaǧy Elenaǧa degen şynaiy mahabbat pa, joq älde qiyn-qystau zamandaǧy mäjbürlık pe edı?
Älihan men Elena 1901 jyly otbasyn qūryp, 20 jylǧa juyq uaqyt bırge tūrǧan. Alaştanuşy ǧalymdar olardyŋ arasynda ülken mahabbat bolǧanyn aitady. Mäselen, Älekeŋ äielı qaitys bolǧannan keiın 16 jyl boiy üilenbei, jalǧyz tūrypty. Alty alaşty auzyna qaratqan azamattyŋ qazaqtan da, orystan da bır qyz alyp, otbasyn qūruyna talai mümkındıgı bolǧan siiaqty. Äitse de, ol 1921 jyldan bastap atu jazasyna kesılgen, 1937 jylǧa deiın üilenbei ömır sürdı. Belgılı älihantanuşy ǧalym Sūltan Han Aqqūlynyŋ aituynşa, qyr balasy – Älihannyŋ ūzaq uaqyt üilenbei jüruınıŋ bırneşe sebebı bar. Onyŋ eŋ bırınşısı Älihan men Elenanyŋ arasynda ülken mahabbat bolsa kerek.
– Älihan Bökeihan 1916 jyldyŋ aqpanynda qazaqty atty äskerge alu jäne halqyna sailau qūqyn qaitaryp alu jūmysymen Samaradan Sankt-Peterborǧa ketedı. Sol ketkennen 1918 jyldyŋ köktemınde, araǧa ekı jyldan astam uaqyt salyp, bala-şaǧasymen Alaş qalasynda bır-aq qaita tabysady. Eger Älihan äielıne senım bıldırmese, bırneşe jyl syrtta emın-erkın jüre alar ma edı? Elena Älihan üşın ot pen sudy keşıp, köptegen qiynşylyq köredı, – deidı älihantanuşy.
Soŋǧy kezderı Älihan men Elenanyŋ üilenuıne onyŋ qaiyn atasy qarsy bolǧan degen äŋgıme aitylyp jür. Älihantanuşy ǧalymnyŋ aituynşa, būl – jaŋsaq pıkır. Iаkovlev qyzyna «Ärine, Älihandai küieu saǧan tabyla qoimas. Alaida Älihan mūsylman, al sen hristian dının ūstanasyŋ. Būǧan Älihannyŋ tuǧan-tuystary qalai qaraidy, senıŋ ortaŋ ony qalai qabyldaidy? Osyny oilan da, özıŋ şeşım qabylda. Men batamdy beremın» dep batasyn berıptı.
AŞYLMAI QALǦAN AQİQAT
Mūsylman men hristian dın ökılderınıŋ şaŋyraq köterıp, ömır süruınıŋ qiyn sätterı bolmai qoiǧan joq. Būl arada Elenanyŋ äkesı Iаkov Sevastianovtyŋ «Älihannyŋ tuǧan-tuystary saǧan qalai qaraidy?» dep alaŋdauy rastalǧan tärızdı. Sebebı, Älihan Bökeihannyŋ orys qyzyna üilengenıne onyŋ anasy qarsy bolǧan körınedı. Älekeŋ şeşesınen bata aluǧa barǧan kezde «Moinyna krest taqqan kelınımnıŋ qalai maŋdaiynan süiemın? Tabaldyryǧymnan attamasyn!» dep qabyldamai qoiypty. Keiınırek Älekeŋ auylyna barǧan kezde Elenany Şäkärımnıŋ auylyna tastap, özı bala-şaǧasyn alyp, üiıne barady eken.
Būl oqiǧa bolaşaq ūlt kösemınıŋ jüregıne qaiau tüsıruı äbden mümkın. Desek te, būdan da qiyn jaǧdai Elena men Elizavetanyŋ arasynda oryn alǧan bolatyn. Sūltan Han Aqqūlynyŋ aituynşa, Elizaveta anasynyŋ mūsylman dının qabyldamaǧanyna qatty renjıgen körınedı – Syrym Bökeihanovtyŋ äielı Aleksandra Borisovnanyŋ aituynşa, Elizaveta anasynyŋ esımın eşqaşan auzyna almaityn körınedı. Bırde maǧan Aleksandra Borisovna «Elizaveta şeşesınıŋ mūsylman dının qabyldamaǧanyna qatty narazy bolǧan. Sondyqtan da ol Elenanyŋ barlyq suretın joiyp jıbergen» degendı aityp edı. Şynynda taŋǧalatyn jäit: Elenanyŋ bır ǧana suretı saqtalyp qaldy ǧoi. Al onyŋ nelıkten būlai jasaǧany men üşın jūmbaq. Al özı «Anam äkemdı şyn süise, mūsylman dının nege qabyldamady?» dep renjıgen degen oi da tuady, – deidı Sūltan Han Aqqūly.
Elizaveta anasynyŋ mūsylman dının qabyldamaǧanyna qatty narazy boluy äbden mümkın. Degenmen Älihan Bökeihan «mūsylman dının qabylda» dep Elenany küştemegenı anyq. 1921 jyly Semeide qaitys bolǧanda Älihan ony hristian dınınıŋ barlyq räsımı boiynşa jerlegen. Būl onyŋ Elenaǧa degen erekşe mahabbaty bolsa kerek.
EKINŞI RET ÜILENDI ME?
Älihan Bökeihan 1921 jyldyŋ küz mezgılınde Elenany jerlegennen keiın tuǧan jerı Jeltauǧa baryp, bırneşe ai jatyp alady. Mıne, sol kezde Älihan Bökeihan ekınşı ret üilenıp, qyzdy bolǧan degen alyp-qaşpa äŋgıme aitylyp qalady. Alaida ol ekınşı ret üilengenın köpşılıkten qatty jasyrǧan körınedı. Keŋes ökımetı Älekeŋdı 1922 jyldyŋ jeltoqsanynda Mäskeuge myrzaqamaqqa alyp ketkende äielı men qyzyn tastap ketken körınedı.
– Äitse de, būl sözdıŋ şyndyqqa janasatyndai eşqandai dälelı joq. Eger de şynymen mūndai jaǧdai oryn alsa, Älekeŋ äielı men qyzyn özımen bırge alyp keter edı. Būl – bır. Ekınşıden, Älihan Bökeihan artynan ergen Alaş arystary aldynda özın adamgerşılık jäne moraldık jaǧynan ülgı retınde ūstady. Eger ol ekınşı äiel alyp, ony tastap ketken bolsa, özınen keiıngılerge jaman ülgı bolar edı. Baiqasaŋyzdar, Älekeŋ ömırden ötkennen keiın keibır azamattar būzylyp, bırneşe äiel ala bastady, – deidı Sūltan Han Aqqūly.
Öz zamanynda Älihan Bökeihannyŋ ainalasyndaǧy jaqyn adamdary oǧan ekınşı ret üilenu turaly ūsynys aitpai qoiuy mümkın emes. Alaida ol tösek jaŋartuǧa qūlşynys tanytpaǧan körınedı. Mūnyŋ negızgı sebebı, Elenaǧa degen mahabattan bölek, qiyn-qystau kezeŋdegı mäjbürlık boluy äbden mümkın. Sebebı Keŋes ökımetınıŋ qataŋ baqylauynda bolǧandyqtan, onyŋ ekınşı ret üilenıp, mamyrajai ömır süruıne mümkındıgı bolmady. Bolǧan künnıŋ özınde ol «ekınşı ret üilensem, onyŋ basyna qater töndırıp almaimyn ba» dep saqtanuy da äbden mümkın. Onyŋ üstıne bälşebekter özderı jau dep sanaǧan azamatynyŋ syrtynan onyŋ öz äielıne tyŋşylyq jasatyp küzettırıp qoiǧan bolatyn. Talai qūityrqylyqty körgen äkkı saiasatker ekınşı ret üilenudı «basy artyq mäsele» dep sanasa kerek. Ūzyn sözdıŋ qysqasy, Aqtoǧai audanynan şyǧyp, Alty alaştyŋ ardaqtysyna ainalǧan ūlt kösemınıŋ ekınşı ret üilenbeuı – bız üşın jūmbaq.
Täuelsız elge ūlasty
Al bır anyǧy, Älihan Bökeihannyŋ basqaruymen 1917 jyldyŋ jeltoqsanynan 1920 jyldyŋ tamyzyna deiın jūmys jasaǧan Alaş avtonomiiasy men Alaşorda ükımetı qyruar şarua atqardy. Onyŋ eŋ basty eŋbegı qazırgı Qazaq elınıŋ negızın, berık ırgetasyn qalap berdı. Mysaly, 1920 jyldyŋ tamyzynda Qazaq keŋestık avtonomiiasy Alaş avtonomiiasynyŋ negızınde qūrylyp jariialandy. Sondai-aq, 1920-1927 jyldar aralyǧynda Älihan bastaǧan Alaş qairatkerlerı qazırgı Qazaq elınıŋ şekarasyn anyqtauǧa bar küş-jıgerın salyp, qazaqtyŋ ejelgı ata-
baba jerınıŋ denın qorǧap alyp qaldy.
Serık QŪDAIBERGENŪLY
