Düniejüzılık avtokölık öndıruşılerı ūiymynyŋ mälımetıne säikes, Qazaqstan kölık qūrastyru ısı boiynşa älem elderı arasynda 35-orynǧa tūraqtaǧan. Jalpy älemde 39 el öz kölıgın şyǧarady. Biyldyŋ alǧaşqy jartysynda elımızdegı avtoindustriianyŋ önım kölemı 20 paiyzǧa artty. Būl – orasan jetıstık. Alaida naryqta taŋdai qaqtyrǧan būl körsetkışke kereǧar qūbylys, kölık baǧasynyŋ qymbattauy oryn aldy. Äsırese, jaŋa kölıktı taqymǧa basu arzanǧa tüspeidı. Otbasylyq biudjetı ortaŋqol jürgızuşı naryqtyŋ osy segmentıne arnalǧan 4-7 mln aralyǧyndaǧy kölıktı avtosalonnan tappai jatady. Ai būryn kezekke tūru kerek. Jürgızuşınıŋ jüikesın jūqartqan Qazaqstannyŋ kölık naryǧy qalai qalyptasty? Qymbatşylyqtyŋ tüp tamyry qaidan şyǧady?
Alǧaşqy inomarkalar
Qazır Qazaqstanda 4,5 mln maşina bar. Onyŋ 2,5 milliony – 10 jyldan artyq mınılgen eskı kölıkter. Qazaqstan avtobiznes assosiasiiasynyŋ memlekettık organdarmen özara ärıptestık bölımınıŋ direktory Qairat Elamanov ärbır eldıŋ öz avtoönerkäsıbın damytudyŋ strategiialyq maŋyzy bar ekenın aitady. «2015 jyldan berı otandyq avtonaryq kölemı jylyna 100 myŋ maşinany qūrap otyr. Är jyldary sūranystyŋ 70 paiyzyna deiın özımız qūrastyrǧan kölıkpen qamtyp kelemız. Būl – otandyq avtoönerkäsıptıŋ qalyptasyp, damuynyŋ nätijesı, al eskı kölıkter bırtındep naryqtan yǧystyrylyp şyǧarylady» deidı maman.
Eskı kölık pen jaŋa kölıktıŋ parqyn baǧamdau üşın otandyq avtonaryqtyŋ qalyptasu kezeŋın elekten ötkızu kerek. Qazaqstan öz aldyna derbes memleket atanǧan 90-jyldary qazaq jürgızuşılerı köbınese keŋes däuırınen qalǧan avtokölıktı mıse tūtty. Şeteldık kölıkterdıŋ bıren-saran ülgısı otandyq naryqta tanyla bastady. İnomarkany tızgındeuge köşken kezeŋ 2000 jyldarǧa tūspa-tūs keldı. Sol kezeŋde qazaq elıne jetkızılgen kölıkterdıŋ ışınde bügınge deiın älı qūnyn joǧaltpaǧandary bar. Aitalyq, W124 şanaǧyndaǧy Mercedes-Benz E-Class kölıkterı jyl ozǧan saiyn arzandaudyŋ ornyna infliasiiany da, naryqtyŋ qūbylmaly özgerısterın de oŋai eŋserıp keledı. Osyndai kölıkterdıŋ qatarynda S4 şanaǧyndaǧy Audi 100, Volkswagen Passat B3, BMW-nyŋ 5-seriiasy, Volkswagen Golf III, Opel Vectra kölıkterın atauǧa bolady. Sol jyldary elge köptep kelgen kölıktıŋ qatarynda «Ladanyŋ» Priora-sy men Samara-sy, Toyota-nyŋ türlerı de bar edı. Bıreudıŋ qaŋsyǧy bızge taŋsyq bolǧanyn ışımız sezse de, nemıs pen japon qūrastyrǧan kölıktıŋ sapasy köptıŋ köŋılınen şyqty. Körşı Reseide qūrastyryla bastaǧan maşinalar barşaǧa syry belgılı keŋes kölıkterınıŋ jaŋǧa modifikasiiasy edı. Nemıstıŋ eskı Audi 80-ı zauyttan jaŋa şyqqan mūndai maşinadan ömırşeŋ bolatynyn uaqyt körsettı.
Europanyŋ eskı kölıkterıne esık aşpai, bırden öz maşinasyn jasau ısıne kırısken Orta Aziiadaǧy memleket Özbekstan boldy. Köşe boiyn Matiz ben Nexia toltyrǧan körşı elde İslam Karimovtyŋ bastamasymen 1996 jyly koreidıŋ Daewoo markaly kölıkterı şyǧaryla bastady. «Uzavtosanoat» konsernı qalyptasyp, ısı alǧa basqan özbek aǧaiyn 2013 jyly 247 myŋ maşina qūrastyrǧan. 2016 jyly Daewoo-nyŋ bankrot boluyna bailanysty öndırıs 88 myŋǧa deiın qūldyrap, keiın qaita qalpyna keldı. Daewoo-nyŋ ornyn Chevrolet almastyrdy. Qazırgı Özbekstannyŋ prezidentı Şavkat Mirzieev jylyna 350 myŋ kölık qūrastyru mındetın belgıledı. Salystyryp körıŋız, qazaq elınde şyǧarylǧan kölık sany 100 myŋǧa da jetpeidı. Özbek jūrty bızdı üş orap ozǧan.
Bızdıŋ maşina 2003 jylǧy
Qazaqstanda alǧaş qūrastyrylǧan maşina «Niva» boldy. Elımızdıŋ töl avtomobil qūrastyru önerkäsıbı 2003 jyldyŋ 28 nauryzynda bastau aldy. Resei Federasiiasy avtokölık naryǧynyŋ ekonomikadaǧy alapat ülesın erte paiymdap, eskı de bolsa özımdıkı degen «Ladasyn» qaita qolǧa aldy. Älemdık ekonomikanyŋ basty salalarynyŋ bırıne qazır türen salmasa, keiın kenjelep qalaryn bılgen qazaq Ükımetı ılkımdı ıster atqaryp, orystyŋ qaita tülegen kölıkterın qazaq jerınde qūrastyruǧa uaǧdalasty. Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy «Aziia avto» zauytynan şyqqan kölıkterdıŋ naryqtaǧy ülesı aitarlyqtai köp emes edı. Alǧaşqy ekı jylda nebärı 4 myŋ kölık qūrastyrylsa, 2005 jyly otandyq öndırısten şyqqan 13572 kölık öz iesın tapty. Keiın Qazaqstanǧa özge de kölık öndıruşılerı qyzyǧuşylyq tanytyp, Daewoo, Hyundai, IVECO tärızdı kompaniialar jaŋa naryqty igeruge talpyndy. Osylaişa 2006 jyly – 20 myŋ, 2007 jyly 35 myŋ kölık qūrastyryldy. 2008-2009 jyldary älemdık qarjy daǧdarysy saldarynan kölık önerkäsıbı kenjelep, önım kölemı 16 myŋ kölıkke deiın azaidy. Amerika, Europa, Japoniia elderınde qoldanystan şyǧarylǧan kölıkterdıŋ Qazaqstanǧa aǧyluy da tolastamady. Düniejüzılık kölık öndıruşıler ūiymynyŋ mälımetı boiynşa 2005 jyly el aumaǧynda 1,4 mln avtokölık bar bolsa, nebärı 5 jyldyŋ ışınde kölıktıŋ sany ekı ese artyp, 3,088 millionǧa jetken. 2010 jyly naryqqa jaŋa ırı oiynşy – «Saryarqaavtoprom» qosyldy. 2011 jyly Qazaqstan men Oŋtüstık Koreia prezidentterınıŋ ekıjaqty kelıssözı nätijelı aiaqtalyp, Qostanaida korei kölıkterın qūrastyru qolǧa alyndy. Osylaişa inomarkany özımız de şyǧara bastadyq.
Eskı kölıkke tosqauyl
2016 jyly kölık qozǧaltqyştaryna euro-5 standarty engızıldı. Ekologiialyq standarttardyŋ küşeitıluı syrttan keletın mınılgen kölıktıŋ aǧynyn tejedı. Rubl qūldyraǧan 2014-2015 jyldardyŋ 5 aiynda jäne oǧan deiıngı kezeŋde elge jetkızılgen orystyŋ kölıkterı, oǧan deiın de äkelıngen qyrǧyz avtomobilderı naryqtaǧy eŋ qoljetımdı ūsynys boldy. Alaida jaŋa zaŋnamalyq talap kölıktıŋ beibereket aǧynyn tyidy deuge bolady. Aitalyq, 2013 jyly elge 93 myŋ eskı kölık äkelınse, 2016-da olardyŋ sany 7 myŋǧa da jetpedı. Kölıktı qaita öŋdeuge salynatyn ekologiialyq alym qūnynyŋ tym joǧary boluy şetten kölık tasudy tiımsız ettı. İnomarkany syrttan aldyrǧanşa, būǧan deiın-aq elge jetkızılıp, qūjaty räsımdelgen kölıktı qoldan satyp alu ünemdırek. Euro-5 ekıūdai pıkır tudyrdy. Mamandardyŋ bırı būl şeşımdı naryqqa retsız aralasyp, salany at töbelındei az ǧana kölık qūrastyruşylardyŋ yǧyna jyǧyp berdı dep aiyptady. Ekınşı tarap kölık qūrastyru ısın damytu üşın otandyq naryqty qalyptastyryp, şetelden keletın kölık aǧynyn tejemese, būl saladan maqūrym qalyp, aqyry tehnologiialyq damu ısınde älemnıŋ köşınen keiın qalatynymyzdy da eskeruge şaqyrady.
2016 jyldan keiın de myŋdaǧan azamat Armeniia, Qyrǧyzstan, Reseiden arzan baǧamen kölık alyp keluge täuekel ettı. Olardyŋ arasynan tek armian kölıkterı ǧana Qazaqstanda uaqytşa tırkeu nömırın aldy. Mūnyŋ özı otandastarymyzdyŋ sol eldegı kölıktı bırjola öz atyna räsımdeuınıŋ negızınde ǧana mümkın bolyp otyr.
Sūranys ūsynystan joǧary
Naryqtaǧy mınılgen kölıkter segmentınıŋ mūndai jaǧdaiy kölık satyp aluşyny oilandyrmai qoimasy anyq. Osylaişa jürgızuşıler Qazaqstanda qūrastyrylǧan jaŋa kölıkke bet būrdy. Mūnyŋ bırneşe sebebı bar.
Bırınşıden, äuel basta damyǧan elder qoldanystan şyǧaryp tastaǧan kölıktıŋ alǧaşqylary elge engelı 20 jyldai uaqyt öttı. Būl aralyqta onsyz da jaramsyz dep tanylǧan eskı kölıktıŋ basym bölıgı syr berdı. Şetten kelgen kölıktıŋ bırqataryna alystan saiman aldyruǧa tura keledı. Kelısımşartpen qozǧaltqyş, qajettı tetıkterge tapsyrys beru mäselenıŋ tek uaqytşa şeşımı edı. Kölık jöndeu nysandary da jyl sanap qyzmet baǧasyn kötere tüstı. Naryqtaǧy mınılgen kölıkterdıŋ basym bölıgı tozdy. Eskımen alysyp esı şyqqan jürgızuşılerdıŋ taŋdauy jaŋa kölıkke tüse bastady.
Ekınşıden, otandyq kölıkterdı satyp aluǧa oŋtaily qarjylyq mehanizmder oilastyryldy. Aitalyq, 4 paiyzdyq jeŋıldıkpen nesiege kölık satyp alu, eskı kölıktı jaŋasyna almastyru tärızdı asa tiımdı mümkındıkter ūsynyldy.
Üşınşıden, taksi qyzmetınıŋ sifrlyq formatqa köşuı jürgızuşılerge kölıktı tabys közıne ainaldyruǧa mümkındık ūsynyp otyr. Mūnyŋ özı jaŋa kölıktı taŋdauǧa yntalandyrady.
Osy aitylǧannan naryqta jaŋa kölıkke sūranystyŋ öskenın jäne būl üderıs jaqyn jyldary tek üdei tüsetının aŋǧaramyz. Sūranys artsa, ūsynys ta artatyny – ekonomika zaŋy. Mūny avtokölık naryǧynyŋ qazırgı qalpy da rastaidy. 2021 jyldyŋ alǧaşqy 8 aiynyŋ qorytyndysy boiynşa Qazaqstannyŋ avtoöndırısı 24 paiyzǧa artqan. Alaida ūsynys sūranysty tolyq ötep otyrǧan joq. Mūnyŋ sebebınen baǧa da qymbattai bermek.
Baǧa, qaida barasyŋ?
Osy jyldyŋ 8 aiynda saladaǧy öndırıs kölemı 1,4 trln teŋgenı qūrady. Sonymen qatar auyl şaruaşylyǧy maşinasyn jasau – 300 paiyzǧa, temırjol – 45 paiyzǧa, elektrotehnika – 28 paiyzǧa, tau-ken metallurgiiasy jäne mūnai-gaz salasy 11 paiyzǧa östı. Qazaqstannyŋ maşina jasau salasynda 3 myŋnan astam käsıporyn bar jäne olarda 119 myŋǧa juyq adam jūmys ısteidı.
Jalpy industriialandyrudyŋ soŋǧy 10 jylynda maşina jasau salasynda 400 mlrd teŋgenıŋ 135 jobasy jüzege asyryldy, al 2025 jylǧa deiın 160 mlrd teŋgege 14 ırı jobany ıske asyru josparda bar.
Qazaqstannyŋ maşina jasauşylar odaǧynyŋ sarapşysy Jänıbek Darinovtyŋ aituynşa, özımızde jasalǧan kölıktıŋ baǧasy metall qūnyna täueldı. «Qazaqstan jylyna 2,5 million tonna metall būiymdy şetten eksporttauǧa mäjbür. Özımızdıŋ şikızatty şekara asyryp jıberıp, keiın ony qaitadan daiyn önım retınde satyp alyp otyrmyz. Ötken jyldyŋ qazan-qaraşa ailarynan berı metall baǧasy toqtausyz ösıp keledı. Mūnyŋ saldarynan maşina qūrastyru ısı syrtqy faktorǧa täueldı bolady ärı daiyn kölıkterdıŋ baǧasy da qymbattaidy» deidı sarapşy.
Būl bır ǧana Qazaqstannyŋ avtonaryǧyna tän qūbylys emes. Japoniianyŋ www.marklines.com portaly älemdegı maşina baǧasyna şolu jasap, kölık qūny 2020 jyldyŋ mamyr aiynan bastap barşa jer jüzınde qymbattap kele jatqanyn jariialady. Pandemiiaǧa bailanysty dünie jüzınde ekonomikany yntalandyruǧa baǧyttalǧan belsendı aqşa-nesie saiasaty jürdı. Teŋge baǧamynyŋ älsıreuı de kölıktı qymbattatyp otyr. Äsırese, AQŞ dollarymen esep aiyrysatyn şeteldık markalar qūny soŋǧy 10 jylda 200 paiyzdan 300 paiyzǧa deiın ösken.
Soŋǧy derek boiynşa Qazaqstandaǧy 4,5 mln jeŋıl kölıktıŋ 2452906-sy – 10 jyldan artyq mınılgen kölık. 2019 jyly – 75 myŋ, byltyr 93 myŋ jaŋa kölık saudalansa, 2021 jyldyŋ qaŋtar-tamyz ailarynda 76048 jaŋa temır tūlpar naryqqa şyqqan. Onyŋ 64 paiyzy Qazaqstanda qūrastyrylypty. Ötken tamyz aiynda eŋ köp satylǧan kölık markalary: Shevrolet Cobalt – 1330, Chevrolet Nexia – 542, Hyundai Accent – 499 dana. Būl kölıkterdıŋ baǧasy 4-6,5 mln teŋge şamasynda. Üşeuı de Qazaqstanda şyǧarylady. Naryqta osy segmenttegı kölıkke sūranystyŋ joǧary boluy qymbat kölık dillerlerın tyǧyryqqa tırep otyr. Özge elderde qūrastyrylatyn älemdık brend kölıkterın saudalaityn dillerler ıs jüzınde naqty belgılengen marjany ǧana qosyp otyr. Tıptı keibırı eşbır üsteme qūn qospaidy. Zauyttan şyqqan jäne logistikaǧa jūmsalǧan şyǧyndy ǧana ötep otyr. Būl syrttan keletın kölıktıŋ AQŞ dollary baǧamyna täueldı boluymen bailanysty. Al Qazaqstanda jasalǧan kölıktıŋ jaiy basqa. Otandyq avtobiznes assosiasiiasynyŋ memlekettık organdarmen özara ärıptestık bölımınıŋ direktory Qairat Elamanov memleket avtokölık qūrastyruşylarǧa bırqatar jeŋıldıkter men preferensiialar bergenın alǧa tartady. «Qazaqstandyq kölık qūrastyruşylar 12 paiyzdyq üsteme qūn salyǧynan bosatylǧan, utilizasiialyq alym tölemeidı. Memlekettık baǧdarlamalar aiasynda qoldau körsetıledı, jeŋıldetılgen nesie berıledı. Mūnyŋ barlyǧy qazaqstandyq kölıkterge şeteldık avtokölıkke qaraǧanda orasan ekonomikalyq basymdyq beredı. Alaida qazyna esebınen qarjy qūia berıp salany bäsekege qabılettı etu mümkın emes. Süirep salǧan tazy tülkı almaidynyŋ aiaǧyn qūşamyz» deidı Q.Elamanov.
Bız jasamaimyz, bız qūrastyramyz
Otandyq kölıktıŋ ūtylyp tūrǧan bır tūsy – kölık bölşekterı. Soŋǧy ülgıdegı jaily kölıkter 15-20 myŋ tetıkten qūralady. Kölık bızde qūrastyrylady degenımızben, onyŋ qūramdas bölşekterı tüidek-tüidegımen şetelden keledı. Būl – bızdıŋ kölık qūrastyruşylardyŋ tehnikalyq-injenerlık tūrǧydan meşel qaluyna sebep. Jiı auystyrylatyn tejegış, süzgı, döŋgelek, akkumuliator tärızdı avtobölşekter naryǧynyŋ ekonomikadaǧy orny öz aldyna bır töbe. Kölık bölşekterın jasau baǧytynda qazaqstandyq injenerler ızdenıs üstınde. «Ūsaq bölşekterdı, keiın detaldardy özımız öndıruımız kerek. Qazır būl baǧytta alǧaşqy bolyp «KamAz» jük kölıkterınıŋ bölşekterı elımızde şyǧaryla bastady» deidı Q.Elamanov. Äzırge qazaqstandyq starter, generator, termostattardyŋ auyly alys. Qozǧaltqyş turaly cöz qozǧamasaq ta bolady. Būlai jalǧasa berse, avtoönerkäsıptı lokalizasiialau arqyly qol jetkızgen jetıstıgımızdı bırer jylda AQŞ dollary baǧamy men ışkı naryqtaǧy infliasiia joiyp tynady. Şeteldıŋ kölıgın qūrastyru – tek alǧaşqy baspaldaq. Kelesı qadam – sol kölık bölşekterın özımız jasau. Būl üşın metall qūiu ısı, plastik öndırısı tärızdı salalardy igeru qajet.
Qoryta aitsaq, metall qūiu men bölşek öndırısı jolǧa qoiylmai, otandyq kölık baǧasy qymbattai bermek. Pandemiia saldarynan logistika şyǧyndary da artyp, mūhit ailaqtaryndaǧy jük tranzitı aǧyny bäseŋdegen. Joǧary tehnologiialy kölık mikrochipterınıŋ defisitı de naryqqa kerı äserın tigızıp otyr. Elımızdegı jaŋa kölık naryǧynyŋ 70 paiyzǧa juyǧy otandyq önım ülesıne tiesılı. Mūny eskersek, otandyq naryqty qoldau tetıkterın üdete tüsu qajettılıgı baiqalady. Söz soŋynda süiınşı jaŋalyq: Qazaqstannyŋ maşina jasauşylar odaǧy 4 paiyzdyq memlekettık baǧdarlamaǧa Ükımetten qarjy böludı sūrap otyr. Baǧdarlama «revolver» ädısımen ainalymdaǧy qarjyǧa qaita nesie beru täsılımen jürgızılıp keledı. Iаǧni bügıngı taŋda baǧdarlama toqtap qalmasa da, qarjylandyru qarqyny bäseŋdegen. Jeŋıldetılgen nesiemen kölık alu üşın jarty jyl būryn kezekke tūru qajet. Jaŋa tranş bölınse, jürgızuşıge de, maşina jasauşylarǧa da demeu bolar edı.
Auǧanbek MANARBEKŪLY
