Ūltymyzda «ölgenın tırıltıp, öşkenın jandyrǧan» bır tūlǧa bolsa, būl – Özbekälı Jänıbekov. 28 tamyz künı körnektı memleket qairatkerınıŋ tuǧanyna 90 jyl tolady. Aqiqatyn aitqanda, ruhani jaŋǧyrudy öz zamanynda Jänıbekov bastaǧan edı. Ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldarynyŋ aiaǧynda Nauryz merekesınıŋ oraluy, taiqazannyŋ «Ermitajdan» qasiettı Türkıstanǧa qaitaryluy – atqaryp ketken ısterınıŋ bır bölıgı ǧana. Tūǧyrly tūlǧanyŋ ömırden ozǧanyna şirek ǧasyrǧa juyqtasa da, joqtyǧy qatty bılınıp otyr. Ol bar sanaly ǧūmyryn ūltyna arnaǧan naǧyz ruh sardary, myqty ideolog, jasampaz tūlǧa boldy.
ŪLTQA QYZMET ETUDIŊ ÜLGISI
Arys özenınıŋ Syrǧa qūiar tūsynda boi kötergen eskı qonystardyŋ bırı Saryqamys auylynda Jänıbek Qūdiiarūly men Qanyşa Tomaşqyzynyŋ şaŋyraǧynda tuǧan şekesı torsyqtai ūlǧa auyldyŋ eŋ qadırmendı köneköz qariiasy Özbek aqsaqaldyŋ qūrmetıne Özbekälı esımı berıledı. Äke-şeşeden jastaiynan qalǧan ol jetımdıktıŋ taqsyretın tartudai-aq tartty.
Şäuıldırdegı Jambyl orta mektebın bıtırıp, Almatydaǧy Abai atyndaǧy Qazaq pedagogikalyq institutynyŋ tarih fakultetıne tüstı. Qarapaiym mektep mūǧalımınen ülken qairatker deŋgeiıne köterıldı.
Ūltqa qyzmet etudıŋ ülgısı degende aldyŋǧy qatarda Özbekälı Jänıbekovtıŋ esımı auyzǧa ılıgedı. Ömırden ozǧan alyptar tobyn söiletsek: «Ūlttyq memleketımızdıŋ qaitadan qalpyna keltırılıp, täuelsız damu jolyna tüsuıne Özaǧaŋnyŋ sıŋırgen eŋbegı erekşe» deptı Äbış Kekılbaiūly. Al Şerhan Mūrtazadan: «Özbekälı Jänıbekov bükıl sanaly ömırınde qazaq halqynyŋ düniejüzılık sivilizasiiaǧa qosqan ülesın däleldeumen öttı» degen söz qaldy.
QAZIRGI BİLIK JABUDY ǦANA BILE ME?
Künı keşe ǧana belgılı ädebiettanuşy ǧalym Qūlbek Ergöbek tūlǧanyŋ 90 jyldyǧyna orai kıtap daiyndaǧanyn, ony şyǧaru üşın Otyrar audanynyŋ äkımdıgıne hat joldaǧanyn, sol jaqtan: «Qarjy qaralmaǧan. Özbekälı Jänıbekov jaiyndaǧy kıtapqa demeuşılık jasai almaimyz» degen jauap kelgenın äleumettık jelıge aşyna jazdy. Kıtapty audanǧa ysyrmai, körnektı qairatkerdıŋ mereitoiyna orailastyryp ministrlık şyǧarsa jön emes pe?! Mäselen, Otyrar audanynda osydan ekı jyl būryn aşylǧan Özbekälı Jänıbek muzeiı men «Otyrar kıtaphanasy» köp ūzamai jabylyp qalǧan eken. Būl ǧimarattarǧa da Mädeniet jäne sport ministrlıgı nege qol ūşyn sozbasqa?
Özbekälı Jänıbekov Torǧai oblysy qūrylǧanda obkom hatşysy qyzmetıne jıberılıp, Arqalyq qalasynda filarmoniianyŋ, Amangeldı İmanov muzeiı men tarihi-etnografiialyq muzeiınıŋ, pedagogikalyq instituttyŋ, «Şerter» ūlt aspaptar ansamblınıŋ, t. b. mädeni oşaqtar men öner ūjymdarynyŋ aşyluyna bastamaşy boldy. M.Şepkin atyndaǧy Mäskeu joǧary teatr uchilişesın bıtırgen 17 jas ärtıstı Torǧaiǧa aldyryp, qazaq drama teatrynyŋ qūryluyna jaǧdai jasady. Oblys jabylǧanda, būl öner oşaǧy Jezqazǧan qalasyna köşırılıp, būl künderı S.Qojamqūlov atyndaǧy qazaq muzykalyq-drama teatry atauymen jūmys ıstep jatyr.
TURİZMDI TÜLETKEN TŪLǦA
Jänıbektıŋ jasampaz ūly 1975-1977 jyldary Ortalyq komitettıŋ syrtqy bailanys bölımınıŋ meŋgeruşısı boldy. Osy qyzmetı turaly qazır köp aitylmaidy. Bıraq qarap otyrsaq, elımızde sol kezeŋde turizmnıŋ naǧyz däuırlegen şaǧy bolǧan eken. Mūny Özbekälınıŋ «Taǧdyr taǧylymy» atty kıtabynan bılemız.
«Būl mezet Qazaqstannyŋ 72 elmen ekonomikalyq, ǧylymi-tehnikalyq jäne mädeni bailanystar ornatyp, halyqaralyq arenaǧa şyǧa bastaǧan kezı bolatyn. Jylyna 15-20 myŋǧa juyq adam Qazaqstanǧa kelıp, sonşa adam şet elderde bolyp qaitatyn» dep jazady onda avtor.
Būdan būryn turistık toptar tek Almatyǧa ǧana kelıp ketetın bolsa, Jänıbekov basşylyq etken bölım būǧan qosa Jambyl, Oŋtüstık Qazaqstan, Qaraǧandy, Selinograd, Qostanai oblystarynda turisterdı, şeteldık delegasiialardy köptep qabyldauǧa rūqsat aldy. Şeteldıkter tüsetın meimanhana, restorandar, basqa da qyzmet körsetu oryndarmen ainalysa bastady. Almatyda «Otyrar» meimanhanasynyŋ qūrylysy bastaldy. «Medeu» mūz aidyny audanynda «Qazaq auyly» turistık keşenı aşyldy. Almalybaqta bie sauylyp, qymyz aşytatyn dästür körsetıldı, keluşılerge onyŋ saumal, tünemel, üşkündık türlerınen däm tatyryldy. Būl turistık keşennıŋ atauy da soǧan sai «Qymyzhana» ataldy. Jambylda «Taraz» meimanhanasy ıske qosyldy. Şymkentte «Ordabasy», Selinogradta «Esıl» meimanhanalary qaita jabdyqtaldy. Qaraǧandydaǧy, Qostanaidaǧy meimanhanalar qaita jaŋǧyrtudan ötkızıldı. Almaty-Taşkent, Şymkent-Türkıstan avtokölık joldaryn jaŋǧyrtu jäne kögaldandyru bastaldy.
JASTARDY QOLDAUDY JOLǦA QOIDY
Aitpai ketpeuge bolmaityn jait, Özbekälı Jänıbekov bastapqyda qarapaiym mūǧalım bolyp, az uaqyt ışınde oqu ısınıŋ meŋgeruşısı qyzmetıne köterıldı. Sol kezde jiyrma jastyŋ o jaq, bū jaǧynda ǧana edı. Odan soŋ audandyq komsomol komitetınıŋ bırınşı hatşylyǧynan oblystyŋ jäne respublikanyŋ jastar jetekşısı atandy.
Talantty jastardy qoldau däl sol uaqytta qolǧa alyndy. Qazaqstan Lenin komsomoly syilyǧy (qazırgı «Daryn» memlekettık jastar syilyǧyna para-par) taǧaiyndaldy. Būl syilyqtyŋ tūŋǧyş laureaty – bar bolǧany 23 jasynda ömırden ötken jazuşy Sattar Erubaev.
Belgılı publisist Qali Särsenbai Özbekälı Jänıbekovtıŋ qolöner şeberı, ūsta Därkembai Şoqparūly men «La Skalada» än salǧan tūŋǧyş qazaq Amangeldı Sembinge köp qoldau körsetkenın, Sembin ömırden ötken soŋ, laiyqty baǧalanbaǧanyna küiıngenın jazady.
ALAŞ ARYSTARYN AQTAǦAN
Özbekälı Jänıbekov Almaty oblystyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary, Mädeniet ministrınıŋ orynbasary, Mädeniet ministrı, Ortalyq komitettıŋ ideologiia jönındegı hatşysy qyzmetınde bolǧanda da qyruar ıs atqardy. Qoja Ahmet Iаsaui kesenesınıŋ qalpyna keltırıluıne ūiytqy boldy. «Äzıret Sūltan» memlekettık tarihi-mädeni qoryq mūrajaiyn qūryp, onyŋ qoryna alǧaşqy jädıgerlerdı tapsyrdy. «Sazgen», «Adyrna», «Altynai» ansamblderın aşty. Y.Dükenūly atyndaǧy muzykalyq halyq aspaptary mūrajaiynyŋ, Ümbetälı Kärıbaevtyŋ ädebi-memorialdyq muzeiınıŋ aşylyp, qalyptasuyna ölşeusız üles qosty. Seksenınşı jyldary aitys önerın jaŋa deŋgeige kötergen Äselhan Qalybekova, Qonysbai Äbılov, Äsiia Berkenova syndy aqyndarǧa «halyq aqyny» ataǧyn alyp berdı.
Özbekälı Jänıbekov – Alaş arystarynyŋ aqtaluyna da üles qosqan bırden-bır tūlǧa. Şäkärım Qūdaiberdıūly, Ahmet Baitūrsynov, Maǧjan Jūmabaev, Jüsıpbek Aimauytov, Mırjaqyp Dulatūlynyŋ qalai aqtalǧany akademik Serık Qirabaevtyŋ estelıgınde anyq jazylǧan. «Men bır närsege quanamyn – däl osy bır tūsta Ortalyq komitettıŋ ideologiialyq jūmysy basynda Özbekälı emes, basqa bıreu otyrsa, osy mäselelerdı bız oidaǧydai şeşe almaǧan bolar edık. Qūdai abyroi bergende, «bıter ıstıŋ basyna jaqsy keler qasyna» degendei, Özbekälınıŋ osy qyzmetke keluı qazaqtyŋ baǧyn köterdı, arystaryn aqtady, joǧyn toltyrdy» dep jazady akademik.
ŪLTTYQ İDEOLOGİIа ŪLTŞYLDYQ İDEOLOGİIа EMES
Özbekälı Jänıbekovtıŋ qarapaiymdylyǧy, öz ısıne berılgendıgı sondai, ol mädeni oşaqtardyŋ nemese belgılı bır nysandardyŋ qūrylysy nemese jöndeuıne, bezendırıluıne bılegın sybana kırısıp ketuden arlanbaityn. Qol astyndaǧy qyzmetkerlerdı de soǧan jūmyldyratyn. «Taǧdyr taǧylymy» kıtabynda endı aşylaiyn dep jatqan Torǧai oblystyq tarihi-etnografiialyq muzeiınıŋ edenın qalai syrlaǧandaryn jazady. Arqalyqta Jaŋa jylǧa orai boi kötergen mūz qalaşyǧynyŋ qorşauyn da öz qolymen ornatqan.
«Bızdıŋ halyqtyŋ tarihtan arttyrǧanynan görı joǧaltqany köbırek bolǧandyqtan, özımız siiaqtylarǧa bırde rejisser, bırde säuletker boluǧa, qisynyna qarai, suretşı-modelerdıŋ de, toqymaşyǧa keŋesşınıŋ de, äuezşı-aspapşy nemese bi qoiuşynyŋ da mındetın atqaruǧa tura keletını ras» dep jazady ol joǧarydaǧy eŋbegınde.
Būl kıtabyna qosa, ızdenısterınıŋ nätijesınde «Qazaqtyŋ qoltuma mädenietı», «Jaŋǧyryq… Altyn dombyra jaily aŋyzdyŋ ızımen», «Uaqyt keruenı», «Jolaiyryqta» kıtaptary, «Qazaq kiımı» kıtap-albomy jaryq kördı.
Qazır elımızde ideologiianyŋ aqsap jatqany köp aitylady. Tıptı «bızde ideologiia joq» deitınder de bar. İdeologiianyŋ män-maŋyzy, onyŋ qandai boluy kerektıgı Özbekälı Jänıbekovtıŋ «Jolaiyryqta» kıtabynda jaqsy aitylady.
«İdeologiia ataulynyŋ bärın jahannamǧa jıberetın bolsaq, erteŋ bızdı almastyratyn ūrpaqty qalai tärbielep, Qazaqstannyŋ taǧdyryn kımnıŋ qolyna tapsyramyz?! Bızge jaŋa ideologiia kerek-aq. Ol ūlttyq ideologiia boluǧa tiıs. Ony memlekettık ideologiia dep būqpantailatudyŋ qajetı joq. Ūlttyq ideologiia dep otyrǧanymyz ūltşyldyq ideologiiasy emes. Onyŋ tek qazaq halqynyŋ ǧana emes, respublikada tūratyn barlyq ūlystarynyŋ müddelerın bırdei qorǧaityn ideologiia bolatynyna kümändanuǧa bolmaidy… Tek ūlttyq memleket arqyly ǧana qazaq halqyn ekonomikalyq, äleumettık, parasattyq, qūqyqtyq, mädeni, moraldyq, imandylyq, mınez-qūlyqtyq jaǧynan kemelıne jetkızuge bolady… Qazaqtanu qazır qajet-aq» degen avtor özınıŋ qisyndy uäjderın keltıredı.
QAZAQTYŊ KÖSEGESIN KIM KÖGERTEDI?
Osyndai ozyq oilardy aityp ketken tūlǧa elımız täuelsızdık alǧannan keiın eşkımge kerek bolmai qaldy. «Men üşın ökınıştısı – Qazaqstan kompartiiasy taratylǧan kezde nauqastanyp auruhanada jatqandyqtan, Ortalyq komitettıŋ plenumynda da, partiianyŋ sezınde de bola almaǧanym. Aldyn ala daiyndaǧan sözım de söilenbei qaldy. Partiia taratylǧannan keiın de menı ızdegen jan bolǧan joq. Tūrlausyz aǧaiynǧa qyzmet sūrap men de barmadym. Pendege tän älsızdıkke boi ūsyna bermeitınım bar edı. Būl joly da solai boldy» dep jazady Özbekälı Jänıbekov «Taǧdyr taǧylymy» kıtabynda.
Osy eŋbegınde: «Kökeide jürgen bır jait – qazaqtyŋ kösegesınıŋ kögeruı özımen bailanysty ekenı… Nesın jasyraiyq, qazaqtyŋ ünsızdıgı men qarapaiymdylyǧy köp jaǧdaida özın basynuşylyqqa alyp kelse, toqmeiıldılıgı men könbıstıgı «sybaǧasynan» qūr qaldyryp otyrdy. Jiyrmasynşy ǧasyr aiaqtalyp kele jatqanymen, men özım Joǧarǧy Keŋeske deputat bolyp sailanǧan Batys Qazaqstan oblysynyŋ Orda, Jänıbek, Kaztalov audandaryna qarasty eldı mekenderdıŋ bırazynda osy uaqytqa deiın elektr janbaitynyn, jūrttyŋ auyz suǧa zäru ekenın, monşa degennıŋ atymen joqtyǧyn, kölık-jol qatynasynyŋ näregeilıgın körıp, küiıp-pısıp, şapqylap jürgende, qai üiıne bara qalsam da estıgenım: «Şükır, jaman emespız» boldy» deidı.
Joǧarǧy Keŋes tarqaǧanǧa deiın üş jarym jyl ışınde Orda-Jänıbek-Saiqyn su qūbyry tartyldy. Osy üş audandy Oralmen bailanystyratyn avtokölık jolynyŋ qūrylysy bastaldy. Tūrǧyn üi, mektep, klub, monşa, t. b. äleumettık jäne mädeni-tūrmystyq nysandar köptep tūrǧyzyla bastady. Eldı mekenderdı elektrlendıru, gazben qamtamasyz etu ısı qolǧa alyndy. Būl da Özbekälı Jänıbekovtıŋ eŋbegı, jūrtqa janaşyrlyǧynyŋ arqasynda jüzege asty.
KÖŞE BAR, ESKERTKIŞ KEREK
Alty jyl būryn ǧana elordanyŋ Almaty audanyndaǧy jobalyq atauy №142 köşege Özbekälı Jänıbek aty berıldı. Būl köşe Ainaköl köşesınen bastalyp, Mūstafa Şoqai köşesınde aiaqtalady. Ūzyndyǧy 1 şaqyrymnan säl ǧana asady. Bır qyzyǧy, 2GİS qosymşasynda körsetılse de, Google kartada būrynǧy №142 atauymen tūr nemese karta Jänıbek Tarhan köşesımen şatastyrady. Mūny jöndeu kerek. Özbekälı Jänıbekovke bas qaladan eŋselı eskertkış ornatylsa da artyq etpeidı. Tūǧyrly tūlǧa būǧan äbden laiyq.
Qazır Ūlttyq muzeide ol kısınıŋ «senzor» qaişysy men bäkısı saqtauly. Būl jädıgerlerdı 2015 jyly «Ūlttyq muzeige syi tartu» şarasynyŋ şeŋberınde nemeresı Azel Bauyrjanqyzy tapsyrǧan.
Bırneşe jyl būryn saualnama jürgızgenımızde, jurnalist Bauyrjan Sabyrbekov pen dramaturg Saia Qasymbek osy Ūlttyq muzeidı Özbekälı Jänıbekovtıŋ atyna berudı ūsyndy. Nesı bar, oryndy ūsynys. Tūlǧanyŋ muzeilerge, jalpy ūlt ruhaniiatyna tıkelei qatysy baryn joǧaryda jazdyq. Osyndai tūlǧalardy ūlyqtau arqyly ūlttyq ruhty asqaqtatatynymyz aqiqat.
Amanǧali Qaljanov
