Talas joq, ındet ışkı turizmnıŋ jandanuyna jaŋa dem berdı. Ony demalys mausymy qyza tüsken şaqtaǧy äleumettık jelıdegı oqyrmandardyŋ jazbalarynan da baiqauǧa bolady. Bırı batysty betke alyp Kaspii jaǧalauyna jol tartsa, bırı Burabaidy, bırı Qaiyŋdy men Kölsaidy, endı bırı şyǧysqa sapar şektı. Degenmen mūndai nöpırdı körmegen kurorttyq aimaqtardyŋ sūranysqa tolyq jauap bere almai jatqany da jasyryn emes. Jyldar boiy jöndelmei jatqan jol mäselesı de ışkı turizmnıŋ damuyna qolbailau bolyp tūr.
Jer jännaty – Jetısu, asqar şyŋdy Altai, emdık qasietı mol Alaköl, körgen közdı taŋǧaldyrar Balqaş, suy baldai, şöbı şüigın Baianauyl, auasy şärbat Qarqaraly… Bızdıŋ eldegı osy ıspettı körıktı jerlerdı aityp tauysa almaityndaisyŋ. Qarasaŋ közıŋ toimaidy. Qasiettı qazaq jerınıŋ asty da, üstı de tabiǧat bailyǧynan kende emes. 30 jyl ışınde qazba bailyqty igerudı bır jolǧa qoisaq ta, tūmsa tabiǧattaǧy turizmdı jandandyruǧa älı de atüstı qarap jürmız. Äitpese Kaspiidıŋ Antaliadan, Altaidyŋ Şveisariiadan nesı kem?
Indet bastalǧaly älem boiynşa eŋ köp zardap şekken de turizm salasy. Ötken jyly amaldyŋ joǧynan tek qana şeteldık demaluşylardan keletın tabyspen kün körıp otyrǧan keibır memleketter şekarasyn jabuǧa mäjbür boldy. Osy kezeŋde ışkı turizmnıŋ märtebesı östı. Öitkenı şetelge şyǧu qiyn. Bırneşe jyl būryn Elbasy elımızdegı qaltaly azamattarǧa demalysty şetelde emes, Qazaqstanda ötkızu kerektıgın aitqan bolatyn. Sol maqsat şynymen de osy jazda jüzege asqandai. Şetelge saiahattap baru üşın PSR-test tapsyru kerek nemese ındetke qarsy vaksina alǧanyŋdy däleldeitın pasport qajet, kei elderdıŋ şekarasy mülde jabyq. Būl, ärine, öz kezegınde otandyq turizm salasyna mümkındık berdı. Sebebı äuresı azdau. Bıraq ışkı turizmdı damytu üşın älı de tolyq jaǧdai jasalmaǧan.
BURABAIDYŊ BAURAIY TOLY QOQYS
Elordalyqtar üşın demalys künderı qalanyŋ u-şuynan qaşyp, tynyǧuǧa taptyrmaityn jerlerdıŋ bırı Burabai edı. Kökşede jer jetpeitın kurorttyq aimaqtan qysy-jazy demaluşylar qarasy azaimaidy. Apta saiyn Nūr-Sūltannan 1-2 künge ūiymdastyrylatyn jeke turlar da qaptap tūr. Baǧasy köŋılge qonymdy – 10 myŋ teŋge. Qaltaǧa auyrlyq salmaidy. Kündelıktı qatynaityn taksilermen de osy baǧaǧa baryp-qaita alasyz. Bıraq bır ättegen-aiy – qūjynaǧan adam, mereke künderı kölıkterdıŋ köptıgı sondai, Nūr-Sūltan-Şuchinsk tasjoly saǧattap keptelıske qamalady. Köbı jeke kölıkterımen barady da, köŋılı qalaǧan jerge sairan salyp, artyndaǧy qoqystaryn jinamai ketedı. Demalu mädenietı qalyptaspaǧandyqtan da şyǧar köşe boiynda jabaiy sauda qaptap tūr. Auyl halqy üilerın jalǧa berıp jürgelı de on şaqty jyl bolypty. Özderı tūratyn baspanasynyŋ qasyna taǧy da bır esıktı bırneşe quyqtai bölmeler salyp qoiǧan. Qonuǧa barsaŋyz, bır tünegenıŋızge 20-50 myŋ teŋge töleisız. Jaǧdaiy da anau aitqandai keremet emes, duş pen äjethanasy, ashanasy syrtta ornalasqan. Ötken jyly Burabaiǧa jaŋadan arbat salyndy. Bıraq ol jerge de bara qalsaŋyz, qoqystary qoqys jäşıgınen şyǧyp, şaşylyp jatyr. Qaladan şyǧyp tıkelei ūlttyq parkke aparatyn tüzu jol asfalt bolsa da, auyl ışındegı jol qiqyş-oiqyş. Tärtıp būzuşylar köp. Qas qaraiǧanda ışımdıkke sylqiia mas bolyp, bır-bırımen jaǧa jyrtysyp jatatyn jastardy jiı kezdestıruge bolady. Köl jaǧasy da paketter men qoqystardan köz aşpai jatyr. Bas qalanyŋ däl janynda ornalasqan demalys aimaǧynyŋ osyndai halıne qarap «ışkı turizm qaida ketıp bara jatyr?» dep oilaisyŋ. Aitpaqşy, ūlttyq parktıŋ ışınde jürıp sudy köp ışe bermeŋız. Janyŋyz qysylsa, bara qoiar äjethanasyn da sanap ornatqandai.
Megapolisterdıŋ barlyǧyndaǧy jaǧdai ūqsas siiaqty. Almaty qalasynyŋ tūrǧyny Alpamys Täikenovtıŋ aituynşa, Kölsaidan da tynyştyq ketıptı. «Kölsaiǧa tynyştyq ızdep, demalu üşın barǧan edık. Sol tynyştyqty taba almai qaittyq. Taŋǧaldyrǧany – eldıŋ köptıgı emes, asyǧys «demalysy». Katamarannyŋ kezegınde saǧattap tūrǧan, atqa mınem dep jantalasqan, pirsta suretke tüsem dep talasqan jūrt köp. Baiqasaq, qaladaǧy qarbalas būl jaqqa da jetıptı. Al Qaiyŋdyda suda qalyqtaǧan qaiyqtary joq demeseŋ, onda da jaǧdai Kölsaiǧa ūqsas eken. Daŋǧyrlaǧan muzyka qosyp jastar diskoteka ūiymdastyryp jatyr. Osyny körıp ışkı turizm damyp jatyr eken dep quanuǧa da bolatyn şyǧar. Bıraq Kölsai men Qaiyŋdyda adam tym köp, tıptı jyldan-jylǧa sany şekten asyp bara jatyr. Tüsıngenım, öŋırımızge el qyzyǧa baratyn jaŋa lokasiialar qajet. Tek tabiǧi emes, Mūqaǧali muzeiı, Jarkent meşıtı, Orbūlaq, Oirantöbe şaiqastarynyŋ orny siiaqty mädeni-tarihi nysandar da köbırek nasihattalǧany dūrys bolar edı» dedı Alpamys Täikenov.
TAQTAIDAI TÜZU JOL QAJET
Äleumettık jelıde ziialy qauym ökılderınen bastap qarapaiym halyqtyŋ jartysy Alakölde jürgendei. Jaǧadaǧy suretterın jappai jelıge salyp, demalystarynyŋ qalai ötıp jatqanyn jariialauda. Bır baiqaǧanymyz, barlyǧyna köl jaǧasy ūnasa da, aparar joldyŋ naşarlyǧy ūnamapty. Şynymen de, eŋ bırınşı demalatyn orynǧa jetkızetın joldyŋ jaqsy bolǧany qajet. Qos büiregıŋdı tüsırerdei qozǧap, selkıldep baratyn demalys oryndarynan el qaşady. Oǧan qosa kölıkke de obal. Temır tūlparyn äielınen artyq köretın erkekter ondai jerge tıptı de aiaq baspaidy. Jol soǧyp demalǧan demalystyŋ da mänı qalmaidy. Öitkenı qaitqanda taǧy da jol soǧatynyn bılesıŋ. Soŋynda dostaryŋa «Baratyn jer emes eken» dep qaitaryŋ da anyq. Sondyqtan turizmdı damytamyz desek, eŋ äuelı taqtaidai tüzu jol qajet. Demalysyn batysqa baryp ötkızgen astanalyq mūǧalım Nesıbelı Mahattyŋ aituynşa, joldyŋ sapasy Maŋǧystauda da syn kötermeidı. «Osy jyly bır top mūǧalım bolyp kielı Maŋǧystau jerıne, Bozjyra men Üstırtke baryp qaittyq. Atmosferasy müldem bölek, ǧaryş keŋıstıgınde jürgendei sezınesıŋ. Tıptı qolymyzdaǧy smartfon kamerasy da Bozjyranyŋ erekşelıgın jetkıze almaidy. Gollivudtaǧy mars jaily fantastikalyq filmge sūranyp tūrǧan daiyn dekorasiia dersız. Mūndai äsem ölkenıŋ töl teŋgemızde taŋbalanǧany da beker emes şyǧar. Alaida qanşa jyl ötse de Bozjyraǧa aparar 10 şaqyrym jolǧa asfalt töselmegenıne taŋǧalmau mümkın emes. Biyl Qaiyŋdyǧa da jolym tüstı. Ol jaqta da osy mäsele özektı eken. Kölsaidan Qaiyŋdyǧa deiın 40 minut jol boiy ekı ökpemızdı qolǧa alyp, äreŋ jettık. Demaluşylardy tasymaldau üşın ūiymdastyrylatyn kölıkter de keŋestık zamannan qalǧan eskı kölıkter. Osydan soŋ elımızdegı ışkı turizm jaily aitu ūiat» dedı mūǧalım.
SALAǦA SAPALY MAMAN KEREK
Būryn jaǧdaiy barlar «Qazaqstanda qaidaǧy turizm?» dep jaz şyqsa şekara asyp Dubai men Gruziianyŋ, Maldiv pen Antalianyŋ tabaldyryǧyn tozdyratyn edı. Bıraq soŋǧy jyldary joldar jöndelıp, türlı subsidiialar arqyly käsıpkerlerge qoldau körsetıle bastady, aqparat ta köbeiıp, keŋ auqymda otandyq turizm nasihattalyp jür. Sonyŋ bärı nätijesın bere bastaǧandai. Adamdar şeteldı emes, özımızde demaludy taŋdai bastady. Biylǧy bırınşı toqsanda Qazaqstanǧa şetten keletın turisterdıŋ sany ötken jylmen salystyrǧanda aitarlyqtai tömendegen. Al otandastarymyz ışkı turizmge köbırek köŋıl böle bastaǧan.
Jergılıktı turister sany bır jyl ışınde 10,4 paiyzǧa ösıp, 931,1 myŋ adamǧa jettı. Osy oraily sättı paidalanyp, qazaqstandyq turizm salasy keluşılerdıŋ nazaryn özıne audaruy tiıs edı. Degenmen bıraz jerde qyzmet körsetu sapasy aqsap tūr. Kei qonaqüide tıptı tapsyrǧan zatyŋdy ekı saǧatta alyp keledı. Qyzmetkerlerı är qonaqqa jyly, sypaiy jauap berudı ūmytyp ketetın jerler de joq emes. Sondyqtan da ışkı turizmdı damytamyz desek, eŋ bırınşı kelgen qonaqty qaşyryp almai, jyly şyrai tanytyp, babyn jasaityn käsıbi mamandardy köptep daiyndaǧanymyz dūrys.
KÖP JERDE KÖKTEN TÜSKEN BAǦA
Işkı turizmdı damytamyz desek, demalys oryndary baǧasynyŋ halyqqa qoljetımdı bolǧany da öte maŋyzdy. Bızdegı bıraz demalys orny özıne bäsekeles bolmaǧandyqtan, qalaǧan baǧany qoia salady. Kelgen demaluşynyŋ qaltasyndaǧy soŋǧy tiynyna deiın qaǧyp alǧysy keledı. «Ol erteŋ ekınşı ret ainalyp keledı-au, tuystaryn şaqyrady-au» degen oi köbınde joq. Aitalyq, qart Kaspiidıŋ jaǧalauynda künge qyzdyrynyp, Aqtaudyŋ «nän» balyqtaryn jep, älemdegı taŋdauly qonaqüilerdıŋ bırı sanalatyn Rixos-ta demalǧyŋyz kelse, millioner boluyŋyz qajet. Sebebı «Aqtau Rixos» qonaqüiınde 2 adamdyq nömırdıŋ 1 täulıktık qūny – 300 myŋ teŋge. Eger teŋız jaǧalauyndaǧy ortaşa deŋgeilı qonaqüilerge jaiǧasamyn deseŋız, onda bır täulıktık baǧa 8500 teŋgeden bastalyp, qonaqüi deŋgeiıne bailanysty 35-50 myŋ teŋgege deiın barady. Elımızdıŋ qai öŋırıne baryp emın-erkın bırneşe künge demalyp qaitamyn deseŋız, qaltaŋyzda kemınde 200-300 myŋ teŋge qarajatyŋyz boluy kerek. «Nege sonşa qymbat? Künıne jüz myŋ tölegenşe, şetelde dem alǧan arzanyraq qoi. Baǧasyn şaryqtatpai, halyqtyŋ qaltasyna sai keletın baǧa qoiu kerek» deidı belsendı Almaş Seidıkenova.
Sondai-aq qazır bıraz adam demalysyn tek özı ǧana emes, özgelerdıŋ de körgenın qalaidy. Sol sebeptı äleumettık jelıde tıkelei efir jürgızıp, jiı video jariialap otyruy üşın demalys aimaǧynda internettıŋ boluy maŋyzdy. Bıraq bızde tabiǧat aiasyndaǧy turistık ortalyqtardyŋ köbınde internetpen mäsele bar. Keibırınde ol joq ta. Sonymen qatar köp turistık aimaqta äjethana qoiylmaǧan. Kırseŋ ne tūnşyǧyp ölesıŋ nemese baratyn jerıŋe deiın qinalsaŋ da şydaisyŋ. Sondyqtan aldymen äjethana mäselesı şeşılmei, turizm alǧa baspas.
ÄLEMDIK KURORTTAR qalai?
Soŋǧy ekı jylda ındet turizmge ülken soqqy jasady. Älem şekaralary jabylyp jatyr. Pandemiiaǧa deiın Tailandtyŋ turizm salasy eldıŋ jalpy ışkı önımınıŋ 20 paiyzyn qūraityn. Endı sarapşylar mūndai körsetkış jaqyn arada bolmaitynyn aituda. Eger 2019 jyly turizmnen 100 mln dollar, al byltyr 30 mln dollar kırıs kırse, biyl būl soma odan da az bolady degen boljam bar. Türkiiada yryq bermei tūrǧan orman örtı turizm salasyna kesırın tigızdı. Qyzyl jalyn örşıp tūrǧan kurorttyq aimaqtardan myŋdaǧan saiahatşy evakuasiialanyp jatyr. Egei audanyna joldama alǧan turister biletterın kerı qaitaryp jatyr. Marmariste de däl osyndai jaǧdai. Endı sarapşylar aimaqqa keletın saiahatşylardyŋ sany biyl 80 paiyzǧa qysqaruy mümkın dep otyr. Al Sochige egılmei kelgen demaluşylar aiyppūl töleidı. Qonaqüige toqtar aldynda turister aldymen vaksinasiia tölqūjatyn körsetuı şart. Eger pasporty bolmaǧan jaǧdaida 3 künnıŋ ışınde ekpe saldyruy tiıs. Bolmasa, äkımşılık jazaǧa tartylady.
İä, qolda bar altynnyŋ qadırı joq. Turizm salasyna barynşa jaǧdai jasap damytatyn bolsaq, qazaq jerınıŋ tūmsa tabiǧatyna älem jūrty aǧylar edı. Bızdıŋ ölke äsemdıkke de, tarihqa da bai türkınıŋ ata jūrty emes pe?.
Sūhbattasqan Köktem QARQYN
