Bügınderı örkendeuge bet alǧan elımızdıŋ ötkenı öksıktı künderge toly ekenı tarihtan aian. Basqasyn aitpaǧanda, 1921-37 jyldary Keŋestık ökımettıŋ qazaqqa qarsy jürgızgen sūrqiia saiasatynyŋ salqynyn közı qara, tılı sary-ala ūrpaqqa qarap älı sezınesıŋ.
Qatygez imperiianyŋ qoldan jasaǧan aşarşylyǧy men quǧyn-sürgını bolmaǧanda būl künı töl tılımızdıŋ märtebesı biık, mäuelı ädebietımızdıŋ qūlaşy keŋ, ata dästürımızdıŋ aiasy auqymdy bolar ma edı? Eŋ bastysy, sany 40-50 millionǧa juyqtaityn, şalqyp-tasyǧan ūlys bolyp ūiysyp otyrar ma edık?
Qyzyl qyrǧynnyŋ qazaq halqyna tartqyzǧan tauqymetın özge halyqtar körmedı. Tıptı qylyşynan qam tamǧan Qytai imperatorlary 1757 jyly joŋǧardy qyrǧanda 1 milliondai adam ajal qūşypty. Al qazaq jerınde, 1921-1922 jyldardyŋ özınde-aq, soiqan jüienıŋ soiylynan 1 mln 700 myŋ adam qaza tapty. 1932-1933 jyldary 2 mln 200 myŋ adam aşarşylyqtan köz jūmdy.
Osylaişa, 1920-1930 jyldar aralyǧynda aştyqtan, kämpeskeleuden, quǧyn-sürgınnen qazaqtar 4 millionǧa juyq adamynan aiyryldy. Onyŋ syrtynda milliondaǧan qazaq özge elderge qonys audaryp kettı. Demograftar 1 mln 30 myŋ adam şetel asqan degen derek keltıredı. Olardyŋ 616 myŋy sol jaqtarda qalyp qoisa, 414 myŋy qaita oralǧan eken. 1926-1929 jyldary Reseidegı qazaqtardyŋ sany 2,3 esege, Özbekstanda 1,7 esege, Türıkmenstanda 6 esege, Täjıkstanda 7 esege, Qyrǧyzstanda 10 esege köbeigen.
Ärine, olar tabiǧi ösım jolymen emes, aştyq pen kämpeskeleuden qaşyp, bas sauǧalap barǧandar arqyly öskenı dausyz.
Zūlymdyq imperiiasynyŋ halqymyzǧa keltırgen taǧy bır zalaly – ūlttyŋ ūly perzentterın aşyq aidynda tūnşyqtyryp, qazaq örkenietınıŋ altyn tamyryna balta şabuy. Alaş arystary bastaǧan qazaqtyŋ marqasqalary qasırettıŋ qaqpasyna qamalyp, kögermei köktei sola berdı.
Qūdaiǧa qarsy qoǧam qūryp, dındı apiyn degen Keŋestık jüienıŋ alǧaşqy jyldary tek qazaqtyŋ ūl-qyzdary ǧana emes, tıl men dını, ädebietı men mädenietı quǧyn körgenı taǧy bar. Mäselen, HH ǧasyrdyŋ 20- jyldarynan bastap dındı qudalau myqtap qolǧa alyndy. Talai meşıt pen medrese qirap, at qoraǧa ainaldy. Stalindık quǧyn-sürgınnıŋ basynda ūltşyl, alaşşyl degen syltau tūrsa, oǧan dınşıl degen syltau taǧy qosyldy. Jazyǧy joq bolsa da, talai molda atylyp, talai qajy türme azabyn kördı. Sol jyldary belsendıler Abaidy «bai, kulak, feodal, dınşıl» dep aityp jatsa, «bısmıllä» dep söz bastaǧan aqyndarymyzdyŋ şyǧarmalary basylmady. Äigılı Ybyrai Altynsarinnıŋ «Bır Allaǧa syiynyp, kel, balalar, oqylyq!» dep bastalatyn öleŋınıŋ alǧaşqy joly sanadan da, kıtap betterınen de öşırıldı. Al, şyn mänınde, 1884 jyly Y.Altynsarin «Şariǧat äl-İslam» degen kıtap şyǧarǧan eken. Bıraq būl eŋbekke keŋestık kezeŋde tyiym salyndy.
Äigılı Qoja Ahmet Iаsauidıŋ eŋbekterın materialistık közqarasta bolmaǧandyqtan, tıptı aituǧa da bolmaityn edı. Keiıngı aqyndarymyzdyŋ jyrlarynda Allanyŋ aty atalsa, ol eŋbekter kıtap bolyp basylmady. Sol kezderı talai dıni jäne ädebi kıtaptar qūrydy. Ǧasyr basynda Paiǧambarymyzdyŋ ömırın, hadisterın, Qūran aiattaryn, hikaialaryn jyrlaityn eŋbekter köp edı. Qazaqtardyŋ arasynda «Şäkır-Şäkırat», «Hasen-Hussein», «Hadişa qyz», «Hazıret älınıŋ joryqtary», «Tört şadiiar», «33 myŋ sahaba» turaly jyrlar keŋ taralǧan bolatyn. Bärı de eldı imandylyqqa tärbieleitın şyǧarmalar edı. Būl kıtaptar men jyrlar islamnan bastau alǧan, islam tarihyndaǧy naqty oqiǧalardy sipattaityn. Bıraq olardyŋ köbı bızge jetpei qaldy. Öitkenı sol kezdegı saiasi jüie olardyŋ közın joidy.
Quǧyn-sürgın taqyrybyn qozǧaǧanda eskere ketetın öte auqymdy mäsele, bız künı bügınge deiın ony jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ 30-50 jyldardyŋ arasyndaǧy oqiǧalar retınde ǧana qarastyryp kelemız. Şyn mänınde, Alaş ūrpaǧyna özgelerdıŋ tıze batyra bastauy köşpendılerdıŋ ūly imperiialary tarih sahnasynan ketken soŋ bastalǧan.
Jalpy qazaqty, tıptı küllı türkı tektes halyqtardy quǧyndau öte erteden bastalsa kerek. Resei imperiiasynyŋ talai bauyrlas halyqtardy quǧyndap, tılınen, dınınen, jerınen aiyrǧany belgılı. Qazaq ta sol bauyrlas halyqtardan az qiyndyq körgen joq. Özgenıŋ bodany bolyp jürgen kezde qazaq özınıŋ şynaiy bolmysynan aiyrylyp qalǧan siiaqty. Otarşyldar bızdıŋ sanamyzdy özgertkenı sonşa, jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ ortasynda qazaqtar özderınıŋ būrynǧy babalaryn sauatsyz, jalqau, qyzdaryn malǧa satyp, qaraŋǧylyqta ömır sürgen dep baǧalaityn bolǧan. Otarşyldar qazaqtyŋ bailary pasyq, kedeiı jasyq dep üirettı bızge.
Babalarymyz memleket qūrmaǧan degendı de üirettı. Eger bahadür babalarda memleket bolmasa, Şyǧystaǧy Qytaidyŋ zäresın alyp, alty myŋ şaqyrymdyq qorǧan tūrǧyzuǧa mäjbür etken ǧūndar qaidan şyqty?! Parsy patşalaryn talai tıze büktırgen saqtar qaidan keldı? Şekarasy joq bolsa, Ǧūn patşasy Möde han qytaiǧa tūlparyn, sūlu äielın berıp tūryp, bır tüiır tasty bermeimın dep soǧys aşpasa kerek-tı.
Qazaq sauatsyz bolǧan bolsa, babalardyŋ jazǧan köne türkı jazulary qaidan şyqty degen saual da tuyndaidy. Sonymen bırge otarşyldar qazaqtyŋ arab älıpbiın jaqsy meŋgergendıgın eşqaşan aitqan emes. Olar qazaqtyŋ oqu-toquy joq dep sipattau arqyly bızdıŋ sanamyzda özımızdı tömen sanaityn ūǧymdy qalyptastyrdy. Qazaq qyzdaryn malǧa satty dep üirettı bızdı. Şyn mänınde, qalyŋ mal ūǧymy qalyŋdyqtyŋ anasyna körsetılgen syi bolǧanyn, qyzǧa qatysty 47 degen ūǧymnyŋ, maldyŋ sany emes, säbidıŋ ana qūrsaǧynda ösıp jetıletın 280 künıne qatysty ūǧymdar ekenın de ūmyttyrdy. Al jeŋgesın alsa, qūmarlyǧy üşın emes, aǧasy ölgen soŋ bauyrlary jetım qalmasyn dep üilendı. Äitpese, qazaqta Rim men Vizantiia imperatorlary siiaqty tuǧan qaryndasyna üilengen arsyzdar bolmaǧan. Otarşyldar qazaq qala salmaǧan dep üirettı. Eger qazaq qala salmasa Oŋtüstıktegı sansyz qalalarymyz, bügınde Alaştyŋ bas qalasy Astananyŋ ırgesındegı Bozoq qalasy, Atyraudaǧy Saraişyq siiaqty qalalar qaidan şyqty degen saualdar tuyndaidy. Eger osy ūǧymdardyŋ özın taldasaq, Keŋes imperiiasy kezınde qazaqty, tıptı küllı türkı halyqtaryn beişara qylyp körsetu saiasaty jürgızılgenın, halyqtyŋ sanasy men tanymyn özgertkenın baiqaimyz.
Qazır qazaqtyŋ özı de, qandai jaman bır qylyqty baiqap qalsa, «qazaqpyz ǧoi» deitın boldy. Ony tıptı maqtanyş köretın kezımız de bolady. Nemısterdıŋ tiianaqtylyǧyn aityp alamyz da, ünemı keşıgetın ädetımızdı «qazaqpyz ǧoi, keşıkpesek bola ma» dep aqtaimyz. Şyn mänınde, «Uäde – qūdai aty» degen būrynǧy qazaq keşıgudı, tiianaqsyzdyqty maqtan kördı deimısız?! Qazır jalqaulyq tanytsaq ta maqtanamyz. Otarşyldar babalarymyzdyŋ negızgı kün körısı bolǧan mal şaruaşylyǧyn betaldy köşe beru dep üirettı bızge. Äitpese at qūlaǧy körınbes boranda jylqy baǧu, alty ai qysta myŋdaǧan maldy aman saqtap qalu oŋai boldy deimısız?! Qazaqtyŋ köşı-qony da, aitqanǧa oŋai bolǧanymen, ıs jüzınde ülken qajyrdy qajet etetın ıs ekenın bızge aitqan joq. Otarlauşylar qazaq dınge naşar boldy dep üirettı. Aq patşa däuırınde qazaqty ışten ırıtu üşın islam dınınıŋ özın terıs tüsındıretın missioner-moldalardy jıberıp otyrdy. Olar qazaqqa islamnyŋ «Otandy süiu – imannan» degen qaǧidasyn emes, «patşaǧa baǧyn» degen qaǧidasyn nasihattady. Olar qazaqty jarqyn bolaşaqqa bastaǧan joq, kerısınşe qaraŋǧylyqqa, nadandyqqa bastady. Qazaq sol kezde metropoliianyŋ tapsyrmasyn oryndap jatqan, şariǧatty özgerte beretın, jetpıstegı, seksendegı şaldarǧa on segızdegı qyzdardyŋ nekesın qiia beretın moldalarǧa degen jekkörınışın maqaldarmen jetkızdı. «Tai jamany jorǧa bolady, adam jamany molda bolady», «Öleŋdı jerde ögız semıredı, ölımdı jerde molda semıredı», «Moldanyŋ aitqanyn ıste, ıstegenın ısteme» degen maqaldar sol kezderı paida bolsa kerek. Al jalpy «molda» – ǧūlama degen söz. Qazaqtyŋ qariialary qolyna su qūiǧan kezde «Balam, molda bol» dep bata bergen.
Zobalaŋǧa toly jyldardyŋ derekterı älı aşylyp bıtken joq. Qolda bar mälımetterge qaraǧanda, 1925 jyly dın adamdary, 1928 jyly ırı bailar, 1931 jyly ūltşyldar, 1934 jyly solşyldar jappai atylyp, asylyp, jazalandy. Osy tūsta eskeretın bır jaǧdai, ırı bailardyŋ qataryna qolynda 300 ūsaq maly bar adamdar da kırıptı. Al qazaqtyŋ orta şaruasynyŋ özınde odan da köp mal bolǧanyn eskersek, zūlmatty jyldardyŋ ūltqa keltırgen zardabyn şamalai beruge bolady.
Ärine, bız keltırgen derekter jürekke qaiau tüsıretın auyr mälımetter ekenı şyndyq. Bıraq mūndai oqiǧalar qazaqtyŋ tarihynda boldy. Ol – aqiqat. Sondyqtan bız ötkenge – salauat aityp, aldaǧy ömırdıŋ jaiyn oilamasaq, keler ūrpaqtyŋ aldynda qaryzdar bolyp qalarymyz haq!
Jarqyn QŪLAN
