Jyl saiyn elımızdegı mektepterdı 100 myŋnan astam (mysaly, soŋǧy üş jylda 394197 tülek bıtırgen) oquşy bıtırse, sonyŋ 20-30 paiyzy şeteldıŋ joǧary oqu oryndaryna tüsedı. Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ resmi deregı boiynşa bügıngı taŋda 91 myŋnan astam Qazaqstan azamaty şetelderde oqyp jür. Sonyŋ ışınde Qazaqstannyŋ soltüstık öŋırındegı oblystardyŋ mektep tülekterınıŋ ärbır besınşısı Resei universitetterınıŋ studentı atanatyny ras. Bır alaŋdatarlyǧy, sol qyz-jıgıtterdıŋ denı elımızge oralmaidy. Tıpten būl mäselege qatysty şynaiy statistika da joq. Bılım quǧan jastardyŋ elımızden köptep ketıp jatqanyna mynadai derek dälel bolady: mäselen, 2018 jyly 4158 qazaqstandyq tülek şetelge attansa, 2019 jyldyŋ 9 aiynda 7658 tülek özge elderdıŋ joǧary oqu oryndaryn taŋdaǧan.
Zerdelı jastar şetelde qalyp qoiady
Soŋǧy jyldary şeteldık universitetter (ışınde bedeldısı de, tanymal emesı de bar) qazaqstandyq tülekterdı talasa-tarmasa oquǧa şaqyryp, tegın grant beretın ürdıs qalyptasty. Mysaly, Oraldaǧy Nazarbaev ziiatkerlık mektebınıŋ tülegı Alina Moldaǧalieva älemdegı 11 joǧary oqu ornynyŋ bılım beru grantyn ielendı. Sonyŋ ışınde 9 grantty AQŞ-tyŋ, 2-euın Gonkongtyŋ universitetterı bergen. Biyl testıleuden 1600 sūraqtyŋ 1580-ıne dūrys jauap bergen şymkenttık Symbat Köşerovaǧa (ol da Nazarbaev ziiatkerlık mektebınıŋ tülegı) 20 universitet (Şveisariia, Koreia, Fransiia, AQŞ jäne t. b. elderdıŋ oqu oryndary) şaqyru jıbergen. Bılım deŋgeiı joǧary jastarymyzdyŋ älemdegı bedeldı oqu ordalarynda oqyǧany jaqsy-aq şyǧar. Alaida tülekterımızdıŋ jappai syrtqa ketuınen elımızdegı jastardyŋ sany kürt azaiuda. Ekınşıden, batystyŋ saltyn, mädenietın ön boiyna sıŋırgen jastar sol oqyǧan jerlerınde qalyp qoiuda. Būl – bügıngı künnıŋ eŋ özektı, tüitkıldı mäselesınıŋ bırı. Bız qazaq jastarynyŋ qai elderge, ne sebepten ketıp jatqanyna taldau jasadyq.
Tülekterımızdıŋ denı Reseige ketıp jatyr
Şyndyǧyn aitsaq, bızdıŋ tülekterımızdı magnitşe tartatyn bırınşı el – Resei. Qazır şetelde oqyp jürgen 91 myŋnan astam qazaqstandyq studenttıŋ 70 myŋy soltüstıktegı körşımızdıŋ universitetterınde bılım aluda. Jaqynda Ombyda ötken ekı eldıŋ öŋıraralyq yntymaqtastyq forumynda Resei Federasiiasynyŋ prezidentı Vladimir Putin 70 myŋnan astam qazaqstandyq studenttıŋ Reseidıŋ joǧary oqu oryndarynda oqitynyn mälım ettı. Tülekterımız köbınese Sıbır, Jaiyq jäne Edıl boiyndaǧy universitetterdı taŋdaidy eken. Aitpaqşy, mäŋgılık dostyqqa serttesken körşımız 2024 jyly şeteldık studentterge bölınetın kvotanyŋ kölemın ekı esege ūlǧaitudy közdep otyr. Al Qazaqstandaǧy joǧary oqu oryndarynyŋ sany soŋǧy 10 jylda 167-den 132-ge (keibır derekte 122 delınedı) deiın qysqardy. Iаǧni aldaǧy uaqytta tülekterdıŋ Reseige aǧyluyn toqtata almaitynymyz anyq.
Endı tülekterdıŋ sanyna keleiık. Mäjılıs deputaty Natalia Jūmadıldaeva jyl basynan berı Qazaqstannan Reseige 59,3 myŋ adam oquǧa barǧanyn mälımdedı. «Federaldyq qauıpsızdık qyzmetınıŋ şekaralyq bölımınıŋ mälımetterı boiynşa biyl jyl basynan berı Reseige oquǧa 181,5 myŋ adam barǧan. Sonyŋ ışınde törtten bırı – Qazaqstannan (59,3 myŋ), salystyratyn bolsaq, Qytaidan – 21,2 myŋ, Özbekstannan – 14 myŋ, Ukrainadan 13,2 myŋ student bar» dedı deputat biyl 18 qyrküiekte Ükımet basşysy Asqar Maminnıŋ atyna joldaǧan saualynda. Säl keiınırek, Ükımet basşysy deputattyŋ saualyna jauap berıp, mynadai mälımetterdı keltırdı: «Soŋǧy üş jylda respublika boiynşa mektep bıtırgen tülekterdıŋ sany 394197 adamdy qūrady, sonyŋ ışınde 298113 adam Qazaqstandaǧy joǧary oqu oryndary men kolledjderge oquǧa tüstı, şetelderge oquǧa ketken tülekterdıŋ sany – 13081». Sonda qai mälımetke senemız?
Al «Reseilık bılım beru qyzmetterınıŋ eksporty» atty statistikalyq jinaqta keltırılgen derekter müldem basqa. Mäselen, 2016/2017 oqu jylynda Reseide Qazaqstannan barǧan 71,8 myŋ student, sonyŋ ışınde 39,7 myŋy – kündızgı bölımde, 32 myŋy syrttai bölımde oqyǧan. Osy kezeŋde 6,2 myŋ qazaqstandyq bozbala-boijetken orta käsıbi bılım alǧan. Endı salystyryp körsek: 2010/2011 oqu jylynda Reseide 30 myŋ student oqysa, 7 jylda olardyŋ sany 2 esege artqan. Mūnyŋ sebebe nede? Resei oqu oryndarynyŋ tartymdy bolatyny, bırınşıden, tegın oqidy, qomaqty şäkırtaqy alady, universitet esebınen jataqhanada tūrady, bıtırgen soŋ jūmysqa ornalasady. Osyndai jeŋıldıkter berıletın reseilık mamandar är jyldyŋ basynan bastap Qazaqstannyŋ soltüstıgındegı öŋırlerdı aralap, mektep bıtıruşılerge ügıt-nasihat jūmystaryn dūrys jürgızedı. Ekınşıden, oqudyŋ aqysy arzan ärı sapaly. Ekı eldıŋ oqu ornyndaǧy aqyly bölımderdıŋ qūnyn salystyraiyq. Mysaly, Novosıbır memlekettık universitetınde zaŋger mamandyǧy boiynşa oqityn student jylyna 1,9 myŋ AQŞ dollaryn töleidı. Al äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınde osy mamandyqqa bır jylda 3,2 myŋ AQŞ dollaryn töleidı. Aqparattyq tehnologiialar mamandyǧyna oqu üşın reseilık universitette – 2 myŋ AQŞ dollaryn, qazaqstandyq universitette 2,7 myŋ AQŞ dollaryn töleisıŋ. Būl az desek, Qazaqstanda Resei universitetınıŋ filialy aşylady. Būl turaly Ombydaǧy kezdesude V.Putinnıŋ özı aşyq aitty.
Oqu arqyly köşudı közdeidı
Jasyratyny joq, qazır elımızdegı eŋ üzdık, eŋ bılımdı jastar şetelderge ketıp jatyr. Būl «aǧynnyŋ» sebepterı köp. Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ derekterı boiynşa biyl reseilık universitetterge oquǧa tüsuge 3 myŋnan astam qazaqstandyq ötınış bergen. Resei ükımetı qazaqstandyq abiturienterge 455 bılım beru grantyn böldı. Būdan bölek, Qytaidyŋ, Oŋtüstık Koreianyŋ, AQŞ-tyŋ, Germaniianyŋ, Chehiianyŋ, Polşanyŋ, Kanadanyŋ universitetterı de bızdıŋ tülekterımızdı qyzyqtyratyny sözsız. Būl elderdıŋ köpşılıgınde tıl üirenu kurstary, jataqhana aqyly, al oqu müldem tegın.
Qazaqstandyq studentter köbınese Ūlybritaniia, Şveisariia, AQŞ-taǧy reitingı joǧary oqu oryndaryn taŋdaityny mälım. «Logos» bılım beru ortalyǧynyŋ direktory Altynbek Begalievtıŋ aituynşa, studentter köbınese aǧylşyn tılınde oqudy qalaidy. «Būl elderdegı ortaşa oqu qūny – jylyna 20-30 myŋ AQŞ dollary. Sondai-aq bır jyl ömır süruge taǧy 10 myŋ AQŞ dollary qajet. Alaida būdan arzanyraq elder de bar. Mysaly, Polşa, Vengriia, Chehiia, Kipr, Türkiiada jylyna 2-5 myŋ euro tölep oquǧa mümkındık bar. Azyq-tülık pen jatyn ornyna 4-5 myŋ euro jūmsalady» deidı ol.
Turasyn aitsaq, köptegen studentter şetelderge oquǧa tüsıp, sol jaqqa köşıp ketudı armandaidy. Mūndai elderdıŋ qataryna Avstraliia, Kanada, Jaŋa Zelandiiany jatqyzuǧa bolady. Altynbek Begaliev: «Būl elderde oqu tek aqyly. Ortaşa qūny 10-20 myŋ AQŞ dollaryn qūraidy, bır jyl ömır süruge 8-10 myŋ AQŞ dollary qajet» dep tüsındırdı. Aitpaqşy, Fransiianyŋ, Chehiianyŋ, Avstriianyŋ, Germaniianyŋ, Qytaidyŋ jäne Oŋtüstık Koreianyŋ universitetterınde tegın bılım aluǧa bolady. Qazır Fransiiada Qazaqstannan 500-ge juyq student oqidy.
2004 jyly AQŞ-qa barǧanymda Vaşingtonda oqyp jürgen qazaqstandyq studenttermen kezdestık. Sonda üş universitette bılım alatyn 10 jerlesımızdıŋ 8-ı elge oralǧysy kelmeitının, oquyn bıtırgen soŋ AQŞ-ta qalatynyn aşyq aitqan edı. «Būl jaqta alǧan keremet bılımımızben Qazaqstanda qalai jūmys ısteimız? Öitkenı elımızde alatyn jalaqy öte mardymsyz» degen Aibek esımdı qazaq jıgıtınıŋ jauabyn estıp ne derımdı bılmei qalǧanmyn. Jastarymyzdyŋ şetelge oquǧa baryp, sol eldıŋ azamattyǧyn alyp, qalyp qoiatyny üirenşıktı jaitqa ainalyp barady. Osy jazda Türkiianyŋ Alania qalasynda demaldyq. Sonda şai satatyn dükende jūmys ısteitın üş qazaqstandyqty kezdestırdım. Şymkenttık Aişa degen qyz Türkiiadaǧy oquyn tämamdap, öz käsıbın aşyp alypty. «Doner äzırleudıŋ qyr-syryn türıkterden üirendım. Būl – özı bölek öner. Ekı jyl oqyp, üirenıp, sodan keiın öz käsıbımdı aştym. Bır quanarlyǧy, būl jaqta ūltyŋa, dınıŋe, jynysyŋa qarap eşkım alalamaidy. Tapqan tabysym da jaman emes. Būiyrtsa, Alaniadan özıme baspana satyp aludy josparlap otyrmyn» dep aǧynan jaryldy Aişa. Astanalyq Marina qazaq-türık liseiınde oqyp, Türkiiada universitet bıtırgen. Ol da elge oralǧysy kelmeitının aitty. Öitkenı ol bır aptada Qazaqstandaǧy ekı aida alatyn jalaqysyn tabady eken.
QR Tūŋǧyş Prezidentı qory janyndaǧy Älemdık ekonomika jäne saiasat institutynyŋ qyzmetkerı Kamila Koviakina qazaq jastarynyŋ şetelge oquǧa ketuınıŋ köptegen sebepterın aitady. «Bırınşıden, halyqaralyq bılım beru jedeldıgı degen ūǧym paida boldy. IýNESKO-nyŋ mälımetterıne süiensek, kez kelgen elden jastardyŋ özge elderge ketetının köremız. Qazır şekara aşyq, oquǧa mümkındık zor. Sondai-aq bır eldıŋ diplomyn ekınşısı moiyndaidy. Ekınşıden, şetelde bılım aludyŋ artyqşylyqtary bar. Öitkenı Qazaqstanda da, şetelde de jūmysqa ornalasa alady. Bäsekelestık artyqşylyq degen tek bızge ǧana tän närse emes. HSBC jürgızgen saualnama körsetkendei, 15 memlekettegı ata-analardyŋ 41 paiyzy öz balalarynyŋ şetelde bılım alǧanyn qalaitynyn jasyrmai aitqan. Būl, äsırese, Taiau Şyǧys pen Aziia elderıne tän qūbylys» deidı sarapşy.
Kamila Koviakina bılım quǧan jastardyŋ şetelderge ketuınen zor qauıp köretının aşyq aitady. «Mäselen, Reseide adam resurstary jetkılıksız. Būǧan qosa, soltüstıktegı körşımız asa ırı halyqaralyq köşı-qon dälızı bolyp tabylady. Osy elden eŋ bılıktı mamandar damyǧan elderge attanady. Alaida Reseidı Oŋtüstık Koreia jäne Qytaimen salystyruǧa kelmeidı. Öitkenı soŋǧy ekı elde öte sirek kezdesetın mamandyqtyŋ käsıbi tūrǧydan şeberı bolsa ǧana jūmys tabady. Būl elder älemdegı eŋ myqty degen mamandardy ǧana şaqyrady» deidı K.Koviakina.
