Biylǧy köktemde Batys Sıbır oipaty men Qazaqstanda tyŋ köteru nauqanynyŋ bastalǧanyna 65 jyl toldy. Ol SOKP Ortalyq Komitetınıŋ 1954 jylǧy aqpan-nauryz ailarynda ötken plenumynan bastau aldy. Partiialyq forum «Elde astyq öndırudı odan ärı ūlǧaitu men tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru turaly» mäsele qarady.
Plenumda SOKP Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy Nikita Hruşev «Bızdıŋ halqymyz Kommunistık partiianyŋ basşylyǧymen jüzege asyratyn tyŋaiǧan jäne tyŋ jerlerdı igerudıŋ elımız üşın maŋyzy men alda tūrǧan jūmystardyŋ auqymy jönınde» degen taqyrypta baiandama jasady. Būl memleket basşysynyŋ öz bastamasynan tuǧan batyl ūsynysy edı. Ol öz sözınde Keŋes Odaǧy tūrǧyndardy joǧary sapaly ūnmen qamtamasyz etıp, memlekettık rezervtı toltyru, eksportqa şyǧarylatyn ūn mölşerın arttyru üşın jyl saiyn mūnşa astyq jinauy kerek degen saryndaǧy esep-qisaptaryn alǧa tartty.
Negızı, elımızde tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru mäselesı 20-jyldardyŋ soŋynan berı söz bolyp kele jatqan edı. Ol 30-jyldar men 50-jyldardyŋ bas jaǧynda qaita köterılgen bolatyn. Osyǧan bailanysty Reseidıŋ şyǧys jaq bölıgı men Qazaqstannyŋ ortalyq jäne soltüstık aimaqtarynyŋ jer jaǧdaiyn zertteitın ǧylymi ekspedisiialar şyǧarylyp tūrdy. Olardyŋ bärı būl öŋırlerdı astyqty alqaptarǧa ainaldyruǧa bolatyny jönınde tūjyrym jasady. Bıraq belgılı sebeptermen ony qolǧa alu kezeŋı keiınge şegerıle berdı.
Būdan keiın būl mäsele Stalin qaitys bolǧannan keiın ötken 1953 jylǧy qyrküiek plenumynda arnaiy talqylandy. Onda Hruşev auyl şaruaşylyǧynyŋ apatty jaǧdaida tūrǧanyn aşyp aitty. Osy arqyly jūrtşylyqqa şyndyqty közge batyl aitatyn, elge janaşyr adam bolyp körındı. Būl mälımdemesı ony bilıktıŋ joǧary eşelonyndaǧy auyl şaruaşylyǧy mäselesı boiynşa basty maman ärı belsendı reformator retınde tanymal ettı. Şyntuaittap kelgende, oǧan kolhozdar men sovhozdardy reformalaumen Malenkov qana ainalysa almaitynyn halyqqa körsetu kerek boldy. Sondyqtan bır jiynda Nikita Sergeevich özıne tän maqammen: «Halyq bızden: «Et bola ma, joq pa? Süt bola ma, joq pa? Jaqsy şalbarlar bola ma?» dep sūraidy. Būl, ärine, ideologiia emes. Bıraq jaqsy ideologiia jasai jürıp, şalbarsyz qaluǧa bolmaidy ǧoi» dep soqty.
Hruşev 1954 jyly tyŋ köterılgennen keiın är gektar alqaptan 10-11 sentnerden dän aluǧa bolady degen eseppen endı qosymşa kemınde 70 million tonna astyq jinauǧa bolady degen boljamǧa süiendı. Ol tyŋ igeruge kerektı adamdardy da qaidan alatynyn aldyn ala şeşıp qoidy. Būl üşın jastardy közsız erlık jasauǧa şaqyrǧan patriottyq nauqan jariialasa jetıp jatyr. Jas qyzdar men jıgıtterdıŋ būǧan deiın traktor men kombaindy körmegenı de söz emes, yqylas bolsa, barǧan jerlerınde tez üirenıp alady. Hruşev 1954 jylǧy aqpan aiynda ötken plenumda söilegen sözınde: «Ondaǧan myŋ jas patriottar özderın jaŋa jerlerdı igeru jūmystaryna jıberu jönınde ötınış aityp jatyr» dep saldy.
Mıne, osy mındetterdı jüzege asyrudyŋ «orasan zor josparlary» soŋynan respublikalarǧa, oblystar men audandarǧa jükteldı. Mäselen, 1954 jylǧy aqpanda Almatyda respublika kompartiiasynyŋ osyǧan bailanysty VII sezı öttı. Ol tyŋ jerlerdı igeru mäselesıne arnaldy. Bıraq mūny şeşu Qazaqstannyŋ jaŋa basşylaryna tapsyryldy. Mäsele mynada, tıptı Stalin zamanynda da tyŋ igerudı belsene qoldai qoimaǧan respublika basşysy Jūmabai Şaiahmetov sonyŋ aldynda ǧana öz erkımen qyzmetınen ketıp, onyŋ ornyna Mäskeuden Panteleimon Ponomarenko degen kelgen edı. Al ekınşı hatşylyqqa Leonid Brejnev sailandy.
Osylaişa 1954-1955 jyldary Keŋes Odaǧynda 13 mln, sonyŋ ışınde qazaq jerınde 6,4 mln gektar alqapty igeru kerek boldy. Būl mındettı jüzege asyru üşın SOKP Ortalyq Komitetınıŋ tapsyrmasy boiynşa Qazaqstanǧa 300 myŋnan astam mehanizator keldı, jaŋadan 90 sovhoz ūiymdastyryldy. Jaŋa jerlerdı igeruge 283 MTS, 1697 kolhoz ben 247 sovhoz jūmyldyryldy. Tek 1954 jyldyŋ köktemınde ǧana 1545 gektar tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerge soqa türenı tidı. Jalpy, tyŋnyŋ alǧaşqy ekı jylynda Qazaqstannyŋ auyl şaruaşylyǧyna odaqtyq qarjy közderınen 6 mlrd 105 mln som mölşerınde aqşa qūiyldy. Būl bükıl 4-besjyldyqta (1946-1950 jj.) res-
publikanyŋ halyq şaruaşylyǧyna bölıngen qarajattan 4 eseden de köp edı.
Hruşev tyŋdy igeru nauqanyn özınıŋ jeke bastamasy sanap, ony jüzege asyruǧa bar küş-jıgerın aiamai jūmsady. Ol eŋ aldymen kapitalistık älemge keŋes halqynyŋ qysqa merzım ışınde tyŋ epopeiasyn ıs jüzıne asyryp, köptegen körsetkışter boiynşa Amerikany basyp oza alatynyn körsetpek boldy. Özı bilık basynda otyrǧan kezde ol 6 ret Qazaqstannyŋ tyŋ jerlerıne kelıp qaitty.
Hruşev osy jyldarda partiia, keŋes jäne şaruaşylyq qyzmetkerlerıne de tynym bermedı. Tyŋǧa bailanysty Ortalyq Komitettıŋ, Ministrler Keŋesınıŋ şeşımderınde, türlı hattary men jedelhattarynda şek bolmady. Būǧan qosa, bırınşı hatşy Qazaqstanǧa tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru jönındegı tapsyrmalarynyŋ qalai jürgızılıp jatqanyn özı arnaiy kelıp tekserıp tūrǧandy qalady. 1954 jyldyŋ mamyr aiynyŋ ortasynda ol bırınşı ret respublikanyŋ tyŋ aimaǧyn kelıp aralap kördı. Sosyn ekı kündık saparynyŋ qorytyndysy boiynşa 4 mausym künı SOKP Ortalyq Komitetınıŋ prezidiumyna «Qazaqstanǧa sapardyŋ keibır eskertpelerı» degen jazba tüsırdı. Būl jazbasynda ol respublikanyŋ dalalyq öŋırlerın «Būl – bır ūşy-qiyrsyz jatqan tep-tegıs jazyq» dep jazdy. Ol sonymen bırge köptegen alqaptarda jer jyrtudyŋ sapasy tömen ekenın aita otyryp, tyŋ jerlerdıŋ agrotehnikalyq talaptary būzylyp jatqanyn atap körsettı.
1955 jyldyŋ qaŋtar aiynda Hruşev tyŋ igerudıŋ barynşa baiau jürıp jatqanyn aityp, taǧy dabyl köterdı. Bıraq qyrsyq şalǧanda, sol jyldyŋ jazynda qatty qūrǧaqşylyq boldy. Söitıp tyŋ jerlerge sebılgen jazdyq bidai alqaptary tügelge juyq küiıp kettı. Tyŋgerlerdıŋ basym bölıgı būrynǧysynşa ülken tūrmystyq qiyndyqtardy bastan keşıp, şatyrlar astynda tūryp jatty. Mysaly, 1955 jyldyŋ 1 qazanyna Odaqtyŋ Qūrylys ministrlıgı josparlanǧan 11500 üidıŋ tek 568-ın ǧana salyp bıtırdı. Mūnyŋ özı myŋdaǧan tyŋgerlerdıŋ kelgen jerlerıne qaityp ketulerıne aparyp soqtyrdy.
Osy tūsta Hruşevtıŋ tyŋ igeru epopeiasyna bailanysty narazylyq bıldıruşıler Qazaqstanda ǧana emes, Mäskeudıŋ özınde de körıne bastady. Olar dästürlı jer igeru tärtıbı būzylǧanyn, mūnyŋ soŋy tübı bır apatqa aparyp ūşyratatynyn alǧa tartyp, Nikita Sergeevichke «ūşqalaq» degen at taŋdy. Sol kezde bırınşı hatşynyŋ qyzmettık jaǧdaiy da bıraz teŋselıp ketkendei bolyp tūr edı. Bıraq Hruşev būl tūiyqtan da şyǧa bıldı. Ol mūny tyŋ jerler qataryn kürt ūlǧaita tüsu arqyly şeşıp kettı. Būl – bır. Ekınşı jaǧynan, sol uaqytta tabiǧattyŋ özı Hruşevtıŋ jaǧyna şyǧyp ketkendei boldy. Sebebı 1956 jyl barynşa jaŋbyrly bolyp, bidaidyŋ jaqsy ösuıne jol aşyp berdı. Sol jyldyŋ küzınde Qazaqstan özınıŋ tarihynda bırınşı ret milliard pūt astyq berdı.
Tyŋ epopeiasy osylai jalǧasa berdı. Aqmola Selinogradqa ainalyp, ülken ölkenıŋ bas qalasy boldy. Tyŋ igeremız dep syrttan aǧylyp kelgen nöpır halyq Qazaqstannyŋ soltüstık jäne ortalyq bölıgındegı demografiialyq ahualǧa aitarlyqtai äser berdı. Būl endı basqa bır äŋgımenıŋ taqyryby.
Rasul AITQOJA
