Osydan 28 jyl būryn derbestık alǧan Qazaqstannyŋ jetılgenın, örkendegenın bügınde maqtanyşpen aitamyz. Täuelsız jyldar ışındegı qol jetkızgen airyqşa tabystar qatarynda bırınşı älem kartasynda bolmaǧan memleket – täuelsız Qazaqstan qūrylǧanyn, şekaramyzdyŋ halyqaralyq deŋgeide şegendelgenın, el basqaru ısı Konstitusiiaǧa negızdelgenın, zamanaui qaruly küşter men qūqyq qorǧau jüiesın qalyptastyrǧanymyzdy, Euraziia törınde säuletı asqaq jaŋa astana tūrǧyzǧanymyzdy körsetemız.
Ekonomikany damyttyq. Saiasatty saliqaly ettık. El örkendeuın, körkeiuın, oi-sana özgeruın kezeŋ-kezeŋmen laiyqty jüzege asyrdyq.
Ata-babalarymyz armandaǧan, sonau tarih qoinauyndaǧy Kültegın mūraty negızınde jazylǧan «Mäŋgılık el» ūǧymyn jalpyūlttyq ideiaǧa ainaldyryp, eldıgımızdıŋ san ǧasyrlyq tamyryna när berdık. Osynau arşyndy qadamdardyŋ barşasy Elbasynyŋ syndarly saiasaty arqasynda jüzege asty.
Osy eren tabystardy halyq boiyna sıŋıru maqsatynda Tūŋǧyş Prezident tuǧan halqyn mynadai danalyqqa süiındırdı: ruhani jaŋǧyru, tuǧan jerdı süiu, sana biıgıne köterılu, pragmatizmdı meŋgeru, äleumettık nūrly jol.
Elbasy bolaşaqqa baǧdar retınde «Ruhani jaŋǧyru» ideiasyn ūsyndy. Tuǧan jerdıŋ erekşelıgın körsetu, ädet-ǧūrypty jaŋǧyrtu aqparat közderınde jiı köterıldı. Örkendegen elderde aqyl-oi ielerınıŋ joǧary satysy – qalyptasqan dästür. «Erlık – elge mūra, ūrpaqqa – ūran». Tarihi damudyŋ bır kezeŋınde ūlttyq ruh oianyp, ūlttyq sezım paida bolady. Namysty tuyndatyp, ony qozǧaityn äser bolmaiynşa, qalyptasqan oi-sana keiıngı ūrpaqqa ruhani azyq bola almaidy. Kezınde oişyldarymyz, abyzdarymyz oi-sananyŋ damuyna yqpal etıp, jaŋalyq aşuǧa itermelegen. Ol jaŋa ūrpaqty ylǧi da zūlymdyqpen küresuge, ömırdı özgertuge, jaŋartuǧa baǧyttaǧan.
Jastar – kez kelgen qoǧamnyŋ bolaşaǧy men qozǧauşy küşı. Memlekettıŋ tūraqty damuynyŋ negızı – bäsekege qabılettı jastar buyny, al būl tıkelei el jastarynyŋ bılım men bılık sapasyna, olardyŋ ūmtylysy men yntasyna bailanysty.
Elbasynyŋ negızgı tūǧyrnamasy, Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ jaŋa bastamalary qazırgı tolqynǧa ülken ümıt artty. Jastarǧa qoiatyn negızgı talap: bılıktılık, bılımdılık, ruhani jetılu, otansüigıştık. Damu men serpılıs!
Damyǧan memleket qūru üderısı ekonomikany jaŋǧyrtyp, postindustrialdyq qoǧam qūrumen şektelmeidı. Törtınşı industrialdyq revoliusiiany basynan ötkerıp jatqan memleketter joǧary deŋgeige ruhani, bılımi, ǧylymi, tärbielık mäselelerdı şeşıp qana öz maqsatyna ūmtyluda. Sondyqtan materialdyq öndırıstı damytu, halyqtyŋ äl-auqatyn jaqsartu qanşalyqty maŋyzdy bolsa, ruhani salada jaŋaru da sonşalyqty maŋyzdy. Sebebı halyqtyŋ, sonyŋ ışınde jastardyŋ ruhani sapasynyŋ artuy el ekonomikasynyŋ qaryştap damuyna mümkındık beredı. El damuynyŋ bolaşaǧy sanalatyn jastardyŋ ruhani jaŋǧyruynda qazaq jerınıŋ kielı mekenderınıŋ maŋyzy zor bolmaq.
Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty baǧdarlamalyq maqalasy qoǧamǧa tyŋ serpın berdı. Halqymyzdyŋ materialdyq jäne ruhani älemı – atameken, jer-su, ädebiet, öner men mädeniet salasyn jandandyryp, şamşyraq tärızdı qalyŋ jūrtşylyqtyŋ qyzyǧuşylyǧyn, erekşe yqylasyn tudyrdy.
Elbasy tapsyrmasy negızınde Mädeniet jäne sport ministrlıgı elımızdıŋ kielı oryndaryn anyqtap, tızımın jasady. Ǧylymi-saraptamalyq keŋes aşylyp, būl ıske tarihşy, ölketanuşy, etnograf ǧalymdardy tartyp, ǧylymi jüie qūra bıldı. Mūndaǧy maqsat ūlttyq ūstanym deŋgeiıne köteru edı. Bügıngı Prezident Qasym-Jomart Toqaev «Ruhani jaŋǧyru» jalǧasatynyn mälımdedı.
«Qazaqstannyŋ qasiettı oryndary» retınde erekşe qasterlenetın tabiǧi-mädeni mūralar, zaiyrly jäne dıni säulet eskertkışterı, sondai-aq halyq jadynda öşpes ız qaldyrǧan oqiǧalarǧa bailanysty oryndar ūlttyq mūrattyŋ qūramdas bölıgıne ainalyp keledı. Sonymen qatar ūlttyq bırlık pen jaŋǧyrudyŋ rämızderı de aiqyndala tüstı.
Elımızdegı barlyq qasiettı nysandar bes topqa jıkteldı:
1. Erekşe baǧalanatyn tabiǧi mūra eskertkışterı. El auzynda kielı atalyp ketken, keibıreuı qazırdıŋ özınde memleket qarauynda tūrǧan tabiǧat qūbylystarynyŋ nätijesınde paida bolǧan oryndar.
2. Arheologiialyq eskertkışter jäne ortaǧasyrlyq qalalyq ortalyqtar. Būl topqa qalaşyqtar, bekınıster, petroglifter, qorymdar, halqymyzdyŋ qalyptasuynda erekşe röl atqarǧan, Qazaq memleketınıŋ qūryluyna ūiytqy bolǧan ortaǧasyrlyq qalalar kıredı.
3. Dıni jäne ǧibadat oryndary. Mūndai qasiettı oryndardy äulie fenomenımen bailanystyruǧa bolady. Türkı kezeŋıne deiıngı däuırdegı attary aŋyzǧa ainalǧan, köne türkı däuırı jäne ortaǧasyrlardaǧy, sonymen bırge XIX aiaǧy – XX ǧasyrdyŋ basyna deiıngı tarihi tūlǧalardy qamtidy.
4. Tarihi tūlǧalarǧa qatysty qasiettı oryndar. Qazaqstan tarihynda eleulı oryn alatyn, bükıl ömırın Qazaq elınıŋ bostandyǧy men egemendıgıne arnap, üş jüzdıŋ batyr-bilerın jiyp, eldık maŋyzdy mäselelerdı şeşken handar, Qazaq handyǧynyŋ täuelsızdıgı üşın küresken batyrlar, ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ jetekşılerı, qolbasşylar, ǧylym men bılımge, mädenietke üles qosqan memleket jäne qoǧam qairatkerlerı, aqyndar, ǧalymdar, aǧartuşylar turaly mänı zor oryndar alynyp otyr.
5. Saiasi, tarihi oqiǧalarǧa bailanysty qasiettı oryndar. Qazaq dalasynda qazaq halqynyŋ bırlıgı üşın bolǧan şaiqastardy, erlıktı, batyrlyqty, qaisarlyqty nasihattaityn, eldıŋ bırlıgın bıldıretın eskertkışter men el jadynda öşpes ız qaldyrǧan qasırettı oryndar men qoǧamnyŋ, memlekettıŋ tarihynda erekşe orny bar memleketımızdıŋ jaŋa nyşandary enıp otyr.
Bız Qazaqstannyŋ tabiǧi, monumentaldyq, arhitekturalyq, arheologiialyq eskertkışterın saqtau arqyly öskeleŋ ūrpaq boiynda otansüigıştıktı qalyptastyra alamyz. Osy tūrǧyda mūrajailardyŋ atqaratyn rölı zor. Mūrajai jädıgerlerdı saqtap qana qoimai, onyŋ energetikasyn ūrpaqtyŋ boiyna sıŋırıp, täuelsızdık tıregı bolatyn ūrpaqty qalyptastyruda da rölı zor. Elbasy maqalasynda syrttan kelgen qauıp-qaterge tötep bere bıluımız kerektıgın basa aitqan. Jat aǧymdarǧa qarsy tūratyn düniemız – ūlttyq kod. Al ūlttyq kodymyz özımızdıŋ qasiettı jerlerımızden bastau alady. Qazaqta «kındık qany tamǧan jer» degen ūǧym bar. Sol tuǧan jerınen qazaq eşqaşan köşpeidı. Ata-babamyzdyŋ molasy, beiıtı bar, kındık qanym tamǧan jer dep jerdı qūrmet tūtady. Osynyŋ özı bızdıŋ qasiettı, kielı degen sözderımızge tereŋ maǧyna beredı.
Jastar qasiettı jerlerımızben, jädıgerlermen tanysyp, tarihyn bıluı şart. Osynau ruhani mädenietımızdı şetelge tanystyru jaiynda aitsaq, būl baǧytta zamannyŋ eŋ ozyq tehnologiialaryn paidalanu kerek. Bırınşıden, elımızdıŋ tükpır-tükpırındegı, är audannyŋ, är auyldyŋ kielı jerlerın halyqqa tanytu üşın baǧyt-baǧdaryn, tiımdı baru jolyn körsetetın kartasyn äzırlegen jön. Ekınşıden, ärbır internet paidalanuşysy üiden köre alatyndai virtualdy mūrajailar jasalǧany dūrys. Qazır «Sifrly Qazaqstan» baǧdarlamasy qolǧa alynuda. Ūlttyq qūndylyqtarymyzdy därıptep, Qazaqstandy älemdık brendke ainaldyru jolynda sifrlandyrudy qoldanuymyz qajet. Üşınşıden, qasiettı jerlerge baratyn infraqūrylymdy jaqsartudy qaperge alsaq nūr üstıne nūr bolar edı.
Ūly dala tösındegı Syr boiynan türkı jūrtynyŋ bır tarmaǧy – oǧyzdar aua köşkende, türkımen, türık, äzerbaijan bolyp, Qorqyt atany pırımız dep tanydy. Türık qaǧanaty ydyraǧanda jaŋa sapadaǧy taipalar bolaşaq tūtas jaŋa ūlttyŋ negızın qalyptastyrdy. Tūrmysy, tılı salt-dästürımen yŋǧailasyp, sol dalanyŋ töl perzentterı tarihi uaqyttyŋ ötuıne qaramastan bırtındep qazaq ūltyna ainaldy. Jer ūiyqtai bolǧan keremet keŋ dala körşılerdıŋ közıne tüsıp, qyzyqtyrmai qoimady. Tuyp-ösken jerdı qorǧau kerek boldy. Būl tūsta Tonykök pen Bılge qaǧannyŋ tasqa qaşap jazǧan ösiet sözderı bügıngı künge deiın bızdıŋ halqymyzdyŋ ruhani bastauy bolyp sanalady. Äruaq qoldaǧan, syiynǧan, sodan bızge miras bolyp qaldy. Syiynu – ülgı tūtu, soǧan qarap ösu degen söz. Jalpy halyqtyŋ jany, ruhy turaly äŋgıme sonau köne däuırde qalyptasqan. Kezınde V.V.Bartold Qorqyt baba men Baba Tüktı Şaşty Äzız äulienı «dalanyŋ ūly patriarhtary» degen edı. Baiqasaq, osy şamada «ūlt ruhy» degen qasiettı ūǧym atoilap alǧa şyqty. Qorqyt mäŋgı ömırdı aŋsap, dünienı şarlasa, ölım ömırdıŋ astary ekenıne közı jetken. Ol qobyz önerı arqyly, küi arqyly ömırdı ūzarta alatynyna köz jetkızdı. Al Şaşty Äzız äulie – el-jūrttyŋ qamqorşysy men saqşysy, qiianatqa qarsy tūrar ädılettıktıŋ jarşysy. VIII ǧasyrda islam dını Maurenahrdan asyp, Ūly dalaǧa jettı. Mūny bız «islamnyŋ taraluy» dep aitamyz. Baba Tüktı Şaşty Äzız – sol däuırdegı tarihi tūlǧanyŋ bıregeiı.
Şaşty Äzız turaly akademik Q.Sätbaev 1927 jyly «Edıge» jyryn bastyrtsa, M.Äuezov pen S.Mūqanov eŋbekterınde ol turaly aŋyzdarǧa erekşe oryn berılgen. Ş.Uälihanov, V.Jirmunskii, A.Divaev jinaǧan materialdarda Şaşty Äzız äulie perınıŋ qyzynan tuǧany jaiynda jäne özı de perı qyzyna üilengendıgı turaly aitylady. Kei eŋbekterde «Baba Tuklas» bolyp jazylǧan. Älı tolyq zerttelmegen dünie köp. Qarataudyŋ terıskei betkeiınde Qūmkentte oǧan halyq ornatqan kesene bar. Batyrlyq jyrlarda ol jönınde keŋınen aitylady.
Äigılı Mäşhür Jüsıp Köpeiūly «Betpaq şölınde Taŋbaly Nūra degen jer bar edı. Sonda tasqa basylǧan taŋbalar bar. Üş jüzdıŋ balasy qazaqtyŋ taŋbalarynda talas bolsa, sol tastan baryp qarasady. Alaşa hannyŋ jarlyǧymen jasalǧan taŋba» desedı. Qazaq – öz tarihyn taŋbalarmen jäne ūrandarmen jazǧan halyq. Qazaqtyŋ tap-tabynyŋ taŋbalary bar. Şejırede taipalar «Aqjol ūrandy», «Qaptaǧai ūrandy», «Oibas ūrandy», «Alatau ūrandy» delınedı. Al taŋbasyna bailanysty «Köz taŋbaly», «Bosaǧa taŋbaly», «Köseu taŋbaly», «Ergenek taŋbaly» bolyp bölınetını belgılı. Zertteuşıler ataqty şejırelı taŋbaly tas üş jüzdıŋ basyn qosatyn» deidı. Bıraq qazır ol tas jeldıŋ, sudyŋ äreketınen ügıtılgen. Akademik Q.Sätbaev «Jezqazǧan audanynyŋ köne eskertkışterı» degen maqalasynda «Taŋbaly tasqa» erekşe köŋıl bölgen. Būl bügınge deiın älı dūrys zerttelınbei keledı.
Qazaqtyŋ keŋ dalasynda osy siiaqty kielı mekender öte köp: Arystan bab, Beket ata, Sairam, Syǧanaq, Saraişyq, Otyrar, Taraz, Sozaq, Beǧazy-Dändıbai, Batyǧai, Botai, Bozoq, Qoŋyr äulie, t. b. Ärbır kielı oryn – ūlt tarihynyŋ altyn kömbesıne baǧyt sılteitın temırqazyq. Sol arqyly eldıŋ tarihyn, mädeni tūrmysyn, nanym-senımdı aŋǧaramyz. Būl keşendı jäne tereŋ zertteudı talap etedı. Kielı mekender – köne ūlt tarihynyŋ ainymas kuäsı.
Äliia BEISENOVA,
QR ŪǦA akademigı
