Alaş ardaqtysy Ahmet (Ahmetǧali) Mamytūly (1895-1938) – aǧartuşy, aqyn, jurnalist, qazaqtyŋ alǧaşqy därıgerlerınıŋ bırı. Qazaqtyŋ qaharman qyzy Mänşük Mämetovanyŋ äkesı. «Aiqap», «Qazaq» basylymdarynda öleŋderı, maqalalary basylǧan qairatkerdıŋ 1916 jylǧy dürbeleŋde jäbır-japa şekken elge äleumet kömegın jūmyldyru maqsatynda «Qazaq» gazetı arqyly ündeu tastaǧan Ä.Bökeihan, A.Baitūrsynūly, M.Dulatūly, J.Jänıbekovter qatarynda boldy. Ūlt ziialylarynyŋ tarihi qyzmetın «Alaşqa sälem» öleŋınde «Aq Alaş, azat Alaş, daŋqty Alaş!» degen namys tolǧauymen jetkızdı.
Sanatkerdıŋ ädebi jäne ǧylymi mūrasy – qazırgı ruhani jaŋǧyru üderısındegı ūlttyq bıregeilıgımızdı barynşa üstei tüsetın qūndy qazyna.
Taiauda A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı instituty ǧylymi keŋesı, L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı janyndaǧy «Alaş» mädeniet jäne ruhani damu instituty ūsynuymen «Alaşorda» qoǧamdyq qorynan Ahmet Mamytūlynyŋ şyǧarmalary tūŋǧyş ret jinaqtalyp, jaryqqa şyqty.
Kıtaptyŋ kırıspe sözın, tüsınıkterın tılşı ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı instituty qyzmetkerı Orynai Jūbaeva jazdy. Ataqty «Ǧaliia», «Hūsaiyniia» medreselerınde, Saratov universitetınıŋ medisina fakultetınde bılım alǧan darynnyŋ sanaly ǧūmyry ūlt tarihyndaǧy kürdelı kezeŋdermen bıte qainasyp jatyr. Qalyŋ oqyrman qolyna tiıp otyrǧan eŋbek eldık müddege adal qyzmet etken qairatkerdıŋ san qatparly ädebi, ǧylymi şyǧarmaşylyq tūlǧasyn tanuǧa mümkındık beredı. Jinaqta Ahmet Mamytūlynyŋ «Keŋes» (1913) öleŋderı men körkem tärjıma jinaǧy, «Äielderge keŋes» (Qyzylorda, 1932), «Teŋge qotyrdan saqtanu joldary» (Qyzylorda, 1932), «Soz auruy» (Qyzylorda, 1935), «Tyraqoma (köz auruy)» (Qyzylorda, 1935), 1925-1929 jyldary «Eŋbekşı qazaq», «Auyl tılı» gazetterındegı jariialanymdarynyŋ avtor tarapynan ırıktelıp alynǧan maqalalary jinaqtalǧan «Densaulyq jolynda» kıtapşalary qamtylǧan.
Almatydaǧy Terı jäne jūqpaly aurular ǧylymi-zertteu institutynyŋ tūŋǧyş direktory qyzmetın atqarǧan bılıktı mamannyŋ A.A.Zubrilinnen «Ösımdıkter häm olardyŋ ömırlerı» (Mäskeu, 1924), A.A.Besserden «Egın ösıru joldary (jerge su saqtap jiiu)» (1924), D.N.Anuchinnen «Adam tegı» (Mäskeu, 1925), V.N.Falknerden «Balalar saulyǧyŋdy saqta!» (Qyzylorda, 1930) audarylǧan kıtaptary bügınderı de auylşaruaşylyǧy, medisina salasy mamandary üşın maŋyzyn joiǧany joq. Medisina salasyndaǧy terminjasamdary da qazaq tılın ǧylym tılıne ainaldyrudaǧy qajyr-qairatyn körsetedı.
«Egın ösıru joldary (jerge su saqtap jiiu)», «Adam tegı» kıtaptary KSRO halyqtarynyŋ kındık baspasynan Älihan Bökeihannyŋ alǧysözımen basylyp şyqty. Būl basylymdardyŋ qazaq oqyrmany üşın maŋyzyn Alaş kösemı «Säskelık Rossiia egınşısıne bır ese kerek bolsa, bızdıŋ qazaq egınşısıne on ese kerek. Būl kıtaptyŋ sıltegen betı egınşını adastyrmaityn qasqa jol… Ömır zaŋy, ömır salty talas, ädıs tartysy. Şarua saqtauǧa kele jatqan, şöl joiqynǧa qarsy kele jatqan amal, ädıs qylu kerek. Osy amal, ädıs Besser kıtabynda körsetılgen» dep baǧalady.
«Emle, pän ataulary turaly», «Yisatai-Mahambet», «Oquşylar, betıŋdı auylǧa būr!», «Būl kımnıŋ mındetı?», «Qyzylordaǧa körınıs bägönı keldı», «Bızge de uaqyt» maqalalary halqynyŋ ruhani jan azyǧyna, tän saulyǧyna sergek qaraǧan san qatparly sana sorabyn tanytady. «Sezımge äser bererlık surettı öleŋder köbınese Maǧjan, Mırjaqyp, keide Sūltanmahmūt häm Ahmet Mämetovtıkı. Būlardyŋ, öleŋınde özgeşe bır saryn bar. Jüregınıŋ sezımın suretteitın, jalǧastyryp äketetın artyqşa bır maŋyz bar. Būlar – syrşyl (lirik) aqyndar» dep J.Aimauytūly, M.Äuezov «Abaidan soŋǧy aqyndar» maqalasynda airyqşa ekpın jasaǧan Ahmettıŋ 1913 jyly Qazan qalasynda basylyp şyqqan «Keŋes» jinaǧy araǧa ǧasyr salyp tuǧan halqymen qaita qauyşyp otyr.
«Keŋes» – äleumetşıl aqynnyŋ ūlttyq oianu däuırınıŋ ruhyndaǧy qalam qarymyn, azamattyq ūstanymyn tanytatyn jinaq.
«Jan aşyǧan sözım,
Nanbasaŋ aş közıŋ.
Miyŋ bolsa basyŋda –
Ūmtylatyn kezıŋ» dep tiegı aǧytylǧan kıtaptyŋ «Söz basyndaǧy»
«Men jazdym tyŋdaǧanǧa
arnap mūny,
Tyŋdamai jek körgenge bolmas
būly.
Men emes jalǧyz sözı
alynbaǧan,
Bolarmyn sol aitylǧan
köptıŋ bırı;
Jön sözdı aitu mındet
almasa da,
Jek körıp qūlaqtaryn
salmasa da,
Oilaimyn ülken paida
bolar au dep,
Tüsınıp bıreu oqyp aŋdasa da» degen öleŋ joldary A.Baitūrsynūlynyŋ «Masa», Ǧ.Qaraştyŋ «Bala tūlpar», M.Dulatūlynyŋ «Oian, qazaq» kıtaptaryndaǧy elşıldık mūrat-maqsatpen ündesıp jatyr.
«Bırlık – yntymaq», «Künşılık – hasad», «Ūiat – hiia», «Ǧylym närse?», «Qazaq haqynda», «Atqa mıngen aǧalarymyzǧa», «Ötken hallardan», «Jalǧan – ötırık», «Ötınışım» öleŋderınde ūlt bırlıgı, imandylyq, oqu-aǧartu, ǧylym mäselelerı jyrlanady. «Tört mezgıl» öleŋınde tabiǧat tylsymyna boilaǧan aqyndyq qiialdyŋ syrşyl älemıne qanyǧamyz.
Qazaq topyraǧyndaǧy Abai, Ybyrai, A.Baitūrsynūlynyŋ körkem audarma dästürın jalǧastyrǧan Ahmettıŋ Krylovtan audarǧan «Tülkı men jüzım», «Tauyq pen marjan», «Qiyndyq süigen aiu», «Qarǧa», «Qozy», «Jylan men kısı», «Kütuşı men börı», «Arystan men tülkı», «Tyşqan men süt», İ.İ.Hemenseriden tärjımalaǧan «Būlbūl men sary şymşyq» mysaldary tärjımalyq şeberlıgıne täntı etedı. Krylovtan jasaǧan audarmalaryn ūlttyq boiauymen qatar otarşyldyqtan tuyndap otyrǧan saiasi-äleumettık tüitkılderdı qazaq qoǧamy şyndyǧymen qiystyra berudegı körkemdık närı erekşeleidı.
«Mysaly, tülkı bızdıŋ
nadan halyq,
Qoryqqan äkımderden esten
tanyp,
Jyǧylyp aiaǧyna körgen jerde –
Taqsyrlap esı ketıp qolyn alyp…» («Arystan men tülkı») dep körkemdık tüiınder arqyly aiqyn körsetedı.
Tūtastai alǧanda, Ahmet (Ahmetǧali) Mamytūlynyŋ tūŋǧyş ret jaryq körıp otyrǧan şyǧarmalar jinaǧy – Alaş ardaqtysyna degen ülken qūrmettıŋ aiqyn bır ülgısı. Endıgı kezekte onyŋ san salaly mūrasy jüielı zerttelıp, taǧylymdy ömırı keŋınen nasihattaluy, ūlyqtaluy kerek.
El üşın eŋbek etken erdı ardaqtau – ūrpaq paryzy.
Saǧymbai JŪMAǦŪL,
L.Gumilev atyndaǧy EŪU «Alaş»
mädeniet jäne ruhani damu
institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı
