Y.Altynsarin – ūlt reformatory. Tar qapas, taiǧaq jerde jürıp el bılımın jaŋa arnaǧa būru – qai jaǧynan da reforma. Aldy-artyn qosa eseptegende ekı jüz alpys tört jyldyq qiyn ötkelden jol tabu osy bolar.
Europa Şyǧysqa asyǧa entelegen HIH ǧasyr qazaq syndy qauqarsyz ūlttardyŋ oqyǧandaryn san synady. Qaruyn süirete kelgender «jabaiy jūrtqa mädeniet äkeludemız» destı. Al būlardyŋ ideologtary türlı ailany ıske qosty. Sonyŋ bırı – Resei şyndyǧyna sai ūltyn damytpaq bolǧan jergılıktı azamat-oqyǧandardy öz müddesıne paidalanu äreketı-tın. Jasyryp ne kerek, qym-quyt kezeŋde imperiia qarmaǧyna ılınbegen ziialy qazaq sirek edı. Osy jaǧdaidy kezeŋ şyndyǧyna säikes dūrys taldai alǧan Alaş ziialylary, mysaly, «A.Baitūrsynūly Ybyrai tūsynda ömır sürse – Ybyraidai, al Y.Altynsarin Ahmet tūsynda ömır sürse – Ahmettei bolary sözsız» dep baiyptady (Ä.Bökeihan 1925 jyly A.Baitūrsynūlyna jazǧan bır hatynda «Y.Altynsary balasy turaly zertteudı sen jazsaŋ, dūrys bolar edı!» dep qolqa salǧany da mälım). Iаǧni, Ybyraidai dara körıngen tūlǧalar bolmasa, Ahmet kezınde toptana körınetın ziialylardyŋ ömır sahnasyna şyǧuy keşeuılder edı. Sonymen bırge Alaş ziialylary «alǧaşqy aǧartuşylar – otarşyldyqtyŋ qūrbandary» dep döp körsettı. Tıptı 20-jyldary olardyŋ taǧdyryna bailanysty arnaiy därıster de jürgızıldı. Aitalyq, 1924 jyly Taşkenttegı qazaq-qyrǧyz mädeniet körkeituşılerınıŋ «Talap» ūiymynda Y.Altynsarin jönınde därıstı Myrzaǧazy Esbolūly oqyǧan.
1926 jyly Taşkentte tūŋǧyş qazaq pedagogikalyq instituty aşylu saltanatyndaǧy sözınde S.Säduaqasūly Ybyrai taǧdyryna qatysty bylai deidı: «Altynsarin ömırden qaitar sätınde özıne bırde-bır orysty, tıptı dostaryn da kırgızbeudı ötıngen. Ǧūmyrynda ateist bolǧan ol janazama 99 molda kırsın dep ösiet qaldyrypty… Bızge onyŋ būl äreket qazır tüsınıksız de şyǧar. Alaida ūzaq jyl oryspen qoian-qoltyq aralasa jürıp, eŋ soŋynda missioner atauly qazaq halqyna eşqandai jaqsylyq oilamaidy degen qorytyndyǧa kelgen bolar».
Derek közderı Y.Altynsarinnıŋ ajalyn jüregınıŋ aurumen bailanystyrady. Mäselen, nemere bauyry Ahmedbek Balǧojin N.İlminskiige joldaǧan habarlamasynda: «Jaz boiy auyrdy. Jürek aqauynan (porok serdsa). Qaitardyŋ aldynda üş kün boiy tıl-auyzǧa kelmei jatty» dese, «Orenburgskii listok» gazetıne jariialanǧan mūnaqypta (30.VII.1889) «ökpe qabynuynan öldı» delıngen. Ybyraidyŋ özı V.Katarinskiige jazǧan hatynda (15.VI.1889): «Nauqastanyp jürmın. Ūiyqtai almaimyn, tamaqqa da zauqym joq: jüregım tym qatty soqqylaidy, aua jetpei qinalamyn» deidı.
Sonymen, jürek… iaki dıl. Ybyrai jüregı nege auyrdy eken? Nauqas jürek turaly Abai (İbrahim) ne dep edı?
Auru jürek aqyryn soǧady jai,
Şarşap qalǧan keudemde tulai almai.
Keide ystyq qan basyp ketedı ony,
Döŋbekşıgen tünderde tynşyǧa almai.
Ybyrai Altynsarinnıŋ jüregın ekı basty samūryq tyrnaǧynda janşylǧan halqynyŋ auyr halı, bırlı-jarym qauqarsyz oqyǧandarynyŋ «eŋbegı eş, tūzy sor» tırlıgı, özınıŋ qaumalaǧan sūrqiialardyŋ ortasynda «İvan Alekseevich» atalǧanyna «mäz bolǧany», söitıp, Smaǧūl nūsqalaǧandai, aldanǧany syzdatqan şyǧar-au. Mūhtar Äuezov 20-jyldary Y.Altynsarin haqynda: «Aurudyŋ emı mynau dep aşyp aityp, bır närsenı şeşıp bermese de, bırde dındı, bırde oqudy, bırde taza adamşylyqty em qylyp ūsyna bastaǧan – Altynsarin. …Bıraq mūnyŋ aitqan emınde bır baǧyttyq, anyqtap bastaǧan ekpın, aǧyn joq» dep jazǧany mälım. Alaida osy ızdenıs häm talpynys ūlt bolaşaǧy üşın jasalǧan bolatyn. Ätteŋ… Ybyrai da, Abai da, Şoqan da, Ä.Bökeihan aitqandai, jalǧyz edı. Olardy tyŋdaityn orta da, halyq ta qalyptasqan joq-ty. Būl endı qazaq millätınıŋ maŋdaiyna jazǧan taǧdyr-tyn. Osyǧan nalyp jüregın auyrtqan, halqynyŋ baqyty jolynda özın qūrban etken dara aǧartuşylar tuǧan jūrtyna qandai tegeurındı ruh syilady deseŋızşı…
Elı üşın qamyqqan, jau piǧylyn sezgende täubäsıne kelgen Y.Altynsarinnıŋ ajal aldynda aitqan sözı mynau bolypty:
Ua, Alla, berer bolsaŋ berer kezıŋ,
«Uä ämmässäääilä fälä tän här» dedıŋ özıŋ.
Uz-Zūha süresınde habar berıp,
Beker me än-Rasulǧa aitqan sözıŋ.
Bız osy derektı jezqazǧandyq qūrylys injenerı, orta jastan asqan azamat Baitörin Qoŋyratbaidyŋ auzynan jazyp alǧan bolatynbyz. Tegı Y.Altynsaringe jaqyn būl kısınıŋ atasy ertede Jezqazǧan maŋynda meşıt-medrese ūstapty. Al 1906 jyly tuǧan äkesı Qūlmūhambet keŋes ökımetı tärtıbımen tärbielenıp jatqan balalaryna: «Dın-islamdy üirene almasaŋdar da, Ybyrai atalaryŋnyŋ myna sözın ūmytpai, qaitalap otyrsaŋdar, mūsylman bolyp qalasyŋdar» deidı eken. Ärine, Qoŋekeŋ dınge jüirık emes körınedı. Söite tūra ata ösietın saqtap kelgenın maqtanyşpen aitty. Söz arasynda: «Bız ülkendı syilaǧan elmız ǧoi. Men mūny ūiyqtap jatqanda sūrasa da qaitalap bere alamyn. Bıraq Qūrannan «Ozzaha» degen sürenı taba almadym» dep te qoiady. Al «Uä ämmässäääilä fälä tän här» Qoŋyratbai aǧamyzdyŋ jadynda «Ö ämmä sä falatanhar» nūsqasynda jattalynyp qalypty.
Dındar H.Altaidyŋ maŋdai terı arqasynda jetken «Qūran Kärim. Qazaqşa maǧyna men tüsınıgı» eŋbegın qolǧa ala otyryp, bız «Ozzaha»-nyŋ «Zūha» (93-süre) süresı ekenın qinalmai-aq taptyq. Tıptı «A.Baitūrsynūly harpımen» «fälä tän här»-dı oqi aldyq. Halifa aqsaqaldyŋ audaruy boiynşa, «Uä ämmässäääilä fälä tän här» – «Sūrauşyny zekıme» (10-aiat). Būl sürede Allanyŋ qaiyrymdylyǧy jäne adamnyŋ sol qaiyrymdylyqqa laiyq bolu qajettıgı turaly aitylady.
Ajal aldyndaǧy Ybyrai jaratqannan ne sūrady eken?.. «Allaǧa taqualyq ıste de, käpırler men mūnafyqtarǧa baǧynba» (Ahzap süresı). «Kım künädan tazarsa, özı üşın tazarady. Jäne barar jerı – Alla jaq» (Fatyr süresı). Bälkım… «Būl düniede jaqsylyq ıstegenderge jaqsylyq bar» (Zümär süresı).
Qalai degende, pende Ybyrai ajal saǧatynda da obal men sauapty, keleşek ūrpaq aldynda jauapkerşılıktı oilaǧan azamat därejesınde qaldy.
Osydan on jyl būryn qostanailyq ǧalymdardan mynadai qyzyq derek estıdık. Äsılı, ol el auzynan jetse kerek. …Y.Altynsarin 1889 jyly baqilyq bolady. Endı ony qalai jerleu kerek? Resmi ökımet, onyŋ «janaşyr dostary» būl jerde de öz esebın tügeldegısı keledı. Aidy aspanǧa şyǧaryp, «saharaǧa ülgı eteiık!» dep hristian räsımımen şyǧaryp saludy josparlaidy. «Onyŋ denesın bır qūpiialau orynǧa qoiyp, diakon öz joralǧylaryn bastamaq bolyp jatady. Uaqyt keşkı mezgıl eken. Istıŋ nasyrǧa şauyp bara jatqanyn sezgen Ybyraidyŋ aǧaiyndary myqty, qaruly jıgıtterdı ertıp, süiek jatqan jerge sau ete tüsedı. Pravoslav dındary sasqalaqtap tūrǧan ornynda melşiıp qalypty. Jıgıtter mäiıttı alady da, Tobyldyŋ qalyŋ nuyna süŋgıp ketedı. Sol tünı ūstaz denesın mūsylmanşa arulap, özennıŋ kelesı betındegı ziratqa qoiady. Söz şyǧyp kete me dep būl turaly keiıngılerge sybyrlap qana aitady…». Osyndai qūpiiadan derek qūralyp, M.Hakımjanova (tuysy), özge de bılıktı azamattardyŋ tabandylyǧymen keŋes tūsynda sol zirat ornyna Y.Altynsaringe şaǧyn kesene ornatady. Aitqandaiyn, äne bır jyly ūlt gazetterı jazǧandai, ol jerde qaisybır uaqytta şoşqaferma bolǧany da ras eken. Mūsylman ziratynyŋ ornyna doŋyz örgızuge kım müddelı ekenı tüsınıktı şyǧar…
2010 jyldary ol jer tazalanǧan alaŋqai edı. Bır būryşynda Ybyrai, ekınşı būryşynda taǧy bır mūsylman qandastyŋ kesenesı qalqiiady. Ökınıştısı, būl zirattardyŋ şyraqşysy joq. Būl jerde ateizmnıŋ de, keŋes tūsynda jūqtyrǧan beiruhani daraqylyqtyŋ da suyq jelı esıp tūrady. Mysaly, üilengen orys, qazaǧyŋyz bırdei osy jerge gül qoiady-mys… Y.Altynsarinnıŋ kesenesınıŋ ainalasy tolǧan «quanyş bötelkelerı». Ärine, şyraqşy bolmaǧan soŋ, kesene esıgınde qara qūlyp ılıngen. Bır imansyzdar sadaqaǧa tastaǧan tiyn-tebendı almaq bolyp terezenıŋ temır toryn syndyryp ışke engenı de aiqyn baiqalady. Mūnda qasiettı islamdy mäjusilıkpen aralastyrǧandardyŋ da ızı sairap tūr: kesenenıŋ esıgıne, būǧan jaqyn maŋdaǧy terekke jypyrlatyp şüberek bailanǧan…
Osydan bırneşe jyl būryn «Ybyrai kesenesı jaŋartyldy» degen aqparat oqydyq. Ärine, eldıŋ ruhani jaŋǧyruymen aǧaruşy qorymynyŋ örkeniettı sipat aluy – aruaqtan būryn bügıngı ūrpaqtyŋ talǧam-tälımıne syn.
Tura osy jerde bızdıŋ qauaşaǧymyzǧa mynadai oi keldı: älemge häm jaŋalyqqa köpır salamyn degen jäne ony salǧan tūlǧanyŋ ömırdegı de, özı ötkennen keiıngı pänidegı arty da nege auyr boldy eken?.. Sırä, kınärat artynda qalǧan adasqan qauymda-au!
Esımızge 30-jyldary Balta kerei Jaqyp aqyn jetkızdı degen aǧartuşynyŋ bır öleŋı tüstı:
Alasy aǧaiynnyŋ alaŋdatty,
Köre almai köp ışınen jamandatty.
«Şoqyndy», «krest taqty», «äikäpır» dep,
Auzyna kelgendı aityp baqty.
Nadandyq qandai qyzyqqarap tūrsaŋ,
Köŋlı soqyr körmeidı közge ūrsaŋ.
Babyn qalai tabarsyŋ būl qazaqtyŋ,
Basqa tebed janyŋdy qūrban qylsaŋ…
Halyq «mūny aitqan – Ybyraidyŋ özı» desedı. Bıraq ol aitty ma, joq onyŋ oiyn bıreu öleŋge tüsırdı me, ol jaǧyn bır Alla bıledı. Al bız qarapaiym adam retınde, memlekettılıgın qaita qalpyna keltırıp jatqan qoǧamnyŋ müşesı retınde Ybyraidai tūlǧaǧa laiyqty qūrmet körsetıp, eŋbegın elge ornymen, jüiesımen jetkızudı bıluımız qajet. Ol üşın myna şaralardy atqarǧan läzım:
- Aǧartuşynyŋ 1975-1978 jyldary şyqqan akademiialyq üş tomdyǧyn qaita qarap, tolyqtyryp şyǧaruǧa jūmylǧan arnaiy ǧylymi komissiia (QR BǦM Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty men M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty ǧalymdary bırlesken) qūrǧan maqūl.
- Qostanaidaǧy arnaiy mūrajaiynan bastap respublika mūrajailarynda aǧartuşyǧa bölıngen stendterdı jaŋa ärı sapaly materialdarmen tolyqtyrǧan abzal.
- Aǧartuşy turaly derektı jäne körkem filmder şyǧarǧan dūrys.
- Onyŋ asa kürdelı taǧdyryn, jasampaz küres jolyn bügıngı täuelsızdıgımız ben eldıgımızdıŋ talaby tūrǧysynan zerdeleitın zertteuler jürgızudı jolǧa qoiǧan jön.
Dihan QAMZABEKŪLY, L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU prorektory,
QR ŪǦA akademigı
