Bas qalaǧa Äuezov qaşan keledı?

Biyl qazaqty Abaiymen bırge aspandatyp, qazaq saharasynyŋ körkem kelbetın älem halyqtarynyŋ jüzden astam tılınde söiletıp, Abai jolyn jaŋǧyrtqan klassik jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ tuǧanyna 125 jyl tolyp otyr.

Ädettegıdei belgılı tūlǧalarymyzdyŋ mereitoiy qarsaŋynda  memlekettık komissiia qūrylyp, jyl boiyna atqarylatyn ıs-şaralardyŋ basyn anyqtap, elge jariia etuşı edı. Bıraq, bükılhalyqtyq maŋyzdy mezettı öz deŋgeiınde ötkızuge bırden-bır jauapty qūzyrly ministrlıkterdıŋ būl dataǧa arnalǧan naqty jospary men aiqyn tūjyrymy joq siiaqty.

Qūrǧaq şöppen auyz sürtuge de bolmas, ötken jyldyŋ tamyz aiynan bastap qarjy tüsıp, 1951 jyly ırgesı qalanǧan jazuşynyŋ mūrajai-üiın taǧy bır kürdelı jöndeuden ötkızdı. Bıraq osydan tura şirek ǧasyr būryn, iaǧni jazuşynyŋ 100 jyldyǧyna orai jasalǧan būrynǧy ekspozisiia sol küiınde qalyp otyr. Qazırgı qaryştap damyp ketken muzei ısınıŋ zamanaui tehnologiialarmen salystyr­ǧanda mūndaǧy dünielerdıŋ moraldyq jäne tehnikalyq jaǧynan eskırgenı belgılı. Muzei üidıŋ negızgı zalynda  beineproeksiia, jazuşy beinesın somdaǧan gologramma paida bolsa, muzei qonaǧy men Mūhtar Omarhanūlynyŋ arasynda qyzu dialog atmosferasyn tudyru mümkın edı deidı muzei qyzmetkerlerı. Ondai täjıribe joq emes. «Mysaly, Qonaev mūrajaiynda tamaşa jöndeu jūmys­tary jürgızıldı. Būl üşın äkımdık aqşa bölıp, bükıl qūram tübegeilı özgerdı: Dınmūhamed Ahmetūlynyŋ balauyz müsını paida boldy, onyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy turaly aqparatty üş tılde körsetetın ekrandar qoiyldy» deidı mūrajai-üidıŋ direktory Diar Qonaev. Diar Asqarūly Minskıdegı jazuşylar mūrajailaryndaǧy tehnikalyq jaŋalyqtary jaiynda eske saldy. Onda kelgen qonaq Iаnka Kupalanyŋ jūmys bölmesıne kırıp, onyŋ däl qasynda otyrǧandai äser alady. Būl tehnologiialyq jaŋalyqtardyŋ arqasynda jasalady. Tek adamnyŋ beinesı ǧana emes, onyŋ özı oqyǧan öleŋderın  aqynnyŋ däl qasynda tūryp tyŋdaisyz. Osylaişa bar bolmysyŋyzben aqynnyŋ jan düniesıne jaqyndaisyz. Ökınıştısı, zaŋǧar jazuşymyzdyŋ beinesın somdaityn jaŋa körınıstı ūiymdas­tyruǧa daiyn kompaniialar bolǧanymen, olardyŋ qyzmetıne uystap beretın qarajat muzeide joq.

Osydan bıraz jyl būryn Ystyqköl jaǧalauyndaǧy Äuezovtıŋ mūrajai-kıtap­hanasyna jol tüsken-dı. Jazuşynyŋ ūly Mūrat Mūhtarūly būl üidıŋ  tarihi maŋyzyn, jazuşy ömırıne qatysty qūndy jädıger ekenın aitqan edı. Şatyry tozyp, aǧaş baspaldaǧy syqyrlap, jazuşynyŋ qolymen ekken qaiyŋdary bar baǧy da kütım qajet etıp tūrǧanyna kuä boldyq. Qyrǧyz aǧaiyndar qoldarynan kelgenşe aianyp jatqan joq şyǧar. Özımızdıŋ  Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ ökılderı de ötken jazda kelıp ketken eken. ­Älı äreket joq.

Äuezovtanuşylarǧa jaqsy tanys, jazuşynyŋ alǧaşqy jinaqtary 4 tomdyq bolyp, sosyn 8 tom, odan keiın 20 tomdyq bolyp jaryq kördı. Osy 20 tomdyqta alǧaş ret būryndary tyiym salynǧan şyǧarmalary jariialanyp, oqyrmandaryna jettı. Onyŋ ışınde «Han Kene» pesasy, 20-jyldardan berı jabyq bolǧan bırneşe ǧylymi maqalalary da jaryq kördı. 1997 jyly jazuşynyŋ akademiialyq elu tomdyǧyn şyǧarudy qolǧa alyp, 2011 jyly eluınşı tom oqyrman qolyna tidı. Endı, mıne, būryn jariialanbaǧan dünielerı tabylyp, on tomdyqtyŋ basy qūralyp, ol da şyǧaruşysyn kütıp tūrǧan jaiy bar.

Jazuşynyŋ mol mūrasy onyŋ qazaqtanudaǧy, «Jaŋa Qazaqstan» aldyndaǧy mäŋgılıkke ketetın qyzmetın daralap, jaŋa tolqyn aldynda nasihattau ısı eldıktıŋ belgısıne ainalyp, memleket tarapynan qamqorlanuy tiıs dep oilaimyz. Aldaǧy nauryz­da jazuşy esımı berılgen elorda mektebınıŋ bırınde jazuşyǧa arnalǧan zal aşylady dep estıp quanyp jürmız. Tarihymyzdy tügendep, qazaq memlekettıgınıŋ ırgetasyn qalaǧan tūǧyrly tūlǧalarymyzdy ūlyqtau ısı halyqtyŋ ruhani közın aşuda, ūlttyq negızın bekıtude köp äser etedı dep jürmız. Sol sebeptı de araǧa jyldar salyp  ainaldyryp qaita oralyp, kem-ketıkterın toltyryp, joǧalǧan mūrasyn tügendeudıŋ maŋyzy zor.

Osydan ekı jyl būryn Abaidyŋ 175 jyldyǧyn atap öttık. Ministrlıkterdıŋ qoly jetken jerlerge aqynnyŋ eskertkış-bius­terın ornatyp, keşter ūiymdastyrylyp, Abaidy adamzatqa jaqyndata tüstı. Osy dürmekte Abaidyŋ atyn şyǧarǧan jazuşy Mūhtar Omarhanūlynyŋ eŋbegı eleusız qalǧandai boldy. Älı de ümıtımız joq emes.

Elordamyzdy eldıktıŋ simvoly dep jürmız. Eldıktıŋ bır köşın tügendep, qazaq ädebietınıŋ er-tūmanyn tügendep bergen zaŋǧar jazuşy, ǧalym, dramaturg Mūhtar Äuezovtıŋ eŋselı tūlǧasyn somdaǧan eskertkışın Esıldıŋ boiynda tūrǧyzudyŋ nelıkten sätı tüspei jürgenın qalai tüsınuge bolady?

Halyqtyŋ ūly jazuşyǧa degen qūrmetı men yqylasy artpasa kemıgen joq. Onyŋ belgısı retınde qyr­ǧyzdyŋ müsınşısı Tamila Mamatova qyrǧyz ben qazaq dostyǧynyŋ işarasyndai etıp jazuşynyŋ märmär tūlǧasyn jasaǧanyn aityp, onyŋ janynda tüsken suretınıŋ äleumettık jelıde jürgenın kördık. Bızderge müsın de, müsınşı de ūnady. Ony elordamyzǧa ornatu tek uaqyttyŋ enşısınde ǧana emes, nietke de bailanysty siiaqty.