Adamdardyŋ köpşılıgınıŋ jasy qyryqtan asa (käzır tıptı 30 jastan) jürektıŋ şanşuy, qan qysymynyŋ joǧarylauy, aiaq-qoldyŋ syrqyrauy, bel auruy siiaqty syrqattardyŋ belgılerı körınıs bere bastaidy. Eger emdeu, aldyn alu şaralary jasalynbasa, 50-den keiın 60-qa qarai aiqyndalyp, gipertoniia, jürek işemiiasy, omyrtqa osteohondrozy, tırek-qozǧalys apparattary aurularynyŋ sozylmaly türıne äkelıp soǧady.
Därıgerdıŋ baqylauynda esepte tūratyn sozylmaly syrqaty bar adamdar aurudyŋ belgılerı sezıle bastasymen tabletka qabyldap, qimyl-qozǧalysty şekteidı. Zeinet jasyndaǧy syrqattar «tūrsam basym ainalady, jürsem tızem bastyrmaidy» dep az qozǧalyp, köp uaqytyn otyrumen ötkızedı. Tamaǧy sau mūndai adamnyŋ salmaǧy ösedı.
Jiı ärı köp mölşerde qoldanǧan medisinalyq preparattardan asqazan, şek joldary men bauyr, büirekterdıŋ qalypty jūmysy būzylady. Auruyna auru jalǧaidy. Ärı – berıden soŋ özıne özı gigienalyq qyzmet jasai almaityn, mügedektık jaǧdaiǧa jetedı.
Soŋǧy derekterge qaraǧanda Qazaqstan boiynşa psihiatrialyq auruhanalarda emdeluşılerdıŋ 34 paiyzy Alsgeimer auruyna şaldyqqandar, basym köpşılıgınıŋ jasy 47-den joǧary. 13 paiyzy sinildık demensiiaǧa şaldyqqandar, būlar 63-ten joǧary jastaǧylar. Mūndai adamdarǧa arnaiy kütuşı qajet. Söitıp bır adamnyŋ problemasy otbasylyq mäselege ainalady. Ondai aurulardyŋ endı sauyqpaitynyn bıletın uchaskelık därıgerler kärılıktıŋ belgısı ǧoi dep jeŋıl-jelpı em taǧaiyndap şyǧaryp salady. Syrqattyŋ paida bolu sebepterın tüsındırıp, şyǧatyn joldaryn aitpaidy.
65-70 jastan keiın dene quatynyŋ älsıreuın köptegen adamdar qalypty jaǧdai retınde, kärılıktıŋ belgısı dep qabyldaidy. Negızınde ol, olai emes. Kündelıktı ömırge qajettı qarapaiym qozǧalys emes, dūrys baǧyttalǧan, är būlşyq ettıŋ funksiialyq qasietterın eskere otyryp, dūrys jasalǧan fizikalyq jattyǧular adam ömırın ūzartady. Onyŋ fizikalyq jaǧdaiy men sanasy qalypty saqtalyp, ūzaq uaqyt tvorchestvolyq jūmyspen ainalysuyna mümkındık tuady.
Bırınşıden, adamnyŋ dene müşelerın qozǧalysqa tüsıretın būlşyq etter. Olar adamnyŋ dene massasynyŋ 60 paiyzyn qūraidy.
Ekınşıden, arteriialar, venalar, nerv tamyrlary, negızınen, būlşyq etterdıŋ arasynan ötedı. Kapilliarlar ırı, ortaşa jäne süiekke jabysqan ūsaq būlşyq etterdı kletkalyq deŋgeide qorektık zattarmen (ottegımen, belok, mai, kömırsutegı jäne basqa qajettı mikroelementtermen) qamtamasyz etedı, qajettı temperaturalyq rejimdı qalyptastyrady.
Üşınşıden, öte maŋyzdy faktor – būlşyq etterdıŋ nasostyq funksiiasy. Būlşyq etter jiyrylyp, sozylǧanda özındık qan tamyrlary joq buyndardyŋ, omyrtqa aralyq diskterdıŋ qorektenuın arttyryp degenerativtı özgerısterdı boldyrmaidy.
Adamdardyŋ köpşılıgı organizmnıŋ tūtastai qanmen qamtamasyz etıluı tek jürektıŋ jūmysyna ǧana bailanysty, sondyqtan qalyptan tys fizikalyq salmaq tüskende jasy ūlǧaiǧan adamdardyŋ entıgıp, tez şarşauy, qimylsyz bır jerde ūzaq otyryp qalsa qol-aiaǧynyŋ mūzdap toŋuyn, jürek qyzmetınıŋ älsıreuınen, periferiialyq tamyrlarǧa qannyŋ qajettı mölşerde barmauynan dep esepteidı. Būl – şyndyq. Periferiialyq tamyrlarǧa qan dūrys barmaǧan soŋ ol jer jylymaidy, būlşyq etterı älsız bolady. Salmaq jürekke tüsedı. Bıraq būl qūbylystar aurudyŋ paida boluynyŋ sebebı emes, saldary ǧana.
Daiyndaǧandar:
Hamitbek MAHMŪTOV,
joǧary sanattaǧy därıger – neirohirurg,
Baqytbek BÄITEMIROV, audarmaşy
