– «Qazaq qyzynyŋ taǧdyry – qoǧamnyŋ barometrı» deptı Hanbibı Esenǧaraqyzy. Al qazaq jazuşysynyŋ, jazuşy äielderdıŋ taǧdyry turaly ne deimız?
– Bılmeimın. Taǧdyrdy äldenege teŋeu qiyn. Är taǧdyr özınşe sūlu boluǧa tiıs.
– Sız jazuşylyq bolmystyŋ rahatyn köp kördıŋız be, azabyn ba?
– Jazuşylyqtyŋ rahaty bolmaityn şyǧar. Rahatyn köru üşın azabyn da bastan keşu kerek. Ünemı ızdenıs, ışkı arpalys. Tyŋnan jol salǧyŋ keledı, olai bolsa taǧy bır sürleuden ötuıŋ kerek. Ony aiaqtai bergende taǧy bır siujettıŋ basy qyltiiady. Özıŋmen-özıŋ ekıge bölınıp arpalysasyŋ da jüresıŋ. Bır ǧajaby, azapta jürmın dep oilamaitynyŋ. Azabyŋ rahatqa jeteleidı. Jazu – özıŋdı-özıŋ synǧa alu, janyŋ naizanyŋ ūşynda tūrǧandai bolar. Sonymen, azap degenge saiyp kele jatqandaimyn ba?..
Jazu – tazaru, näpsıge tyiym salu, aqiqatty aituǧa tyrysu, ruhqa qyzmet etu. Qysqasy, jazu – mınäjat. Al osy jol bärıbır rahattan görı azapqa jaqyn siiaqty ma, qalai?
– Şyǧarmaşylyq baqytty, şyǧarmaşylyq quanyşty, şyǧarmaşylyq jetıstıktı nege aiyrbastap aldym dep oilaisyz? Jaqsy şyǧarma üşın nenı qūrban qyldyŋyz?
– Otbasylyq baqytqa. Sanaly türde. Şyǧarmaşylyǧymdy otbasynan joǧary qoia almadym. Mümkın, būl älsızdıgım şyǧar… Al nenı qūrban qyldyŋyz degenıŋe uaqytty dep jauap beremın. Uaqytty qūrban ettım, qandai aianyşty…
– Jazuşy tūrmysqa köbırek ikemdelıp ketse, joqşylyq körmeidı. Al özın jaqsy şyǧarmalar jazuǧa arnap, tek qana jazuşy bolyp ömır sürse, aş qaluy mümkın deidı. Osy ras pa? Ekı bırdei jazuşy osydan qalai jol tauyp şyqtyŋyzdar?
– Ras. Jūmys ıstep jürıp-aq jazdyq. Äkım Tarazi aǧaŋ öndırtıp jazdy ärı jūmys ıstedı. Bız moinymyzdaǧy jüktı bırge bölıstık. Qyzmettı de, şyǧarmaşylyqty da, otbasyn da aǧaŋmen bırge iyqtasa köterıstım. Qyzmet ıstemei, tek balalarǧa qaraimyn, şyǧarmaşylyqpen ainalysamyn dep erkelesem, qazırgı tūrmystyq jaǧdaiymyzdy jasai almaǧan bolar edık. Äkım aǧaŋ ekeumız köp qiyndyqtarǧa tötep bere aldyq dep oilaimyn.
– Ekı jazuşy otasyp, bırge ömır sürgende tūrmystyŋ auyrtpalyqtary köbıne kımge tüsedı: äielge me, er adamǧa ma?
– Äielge.
– Jalpy, özıŋ süigen ıspen ǧana ainalysyp, tym pysyq bolyp süikımıŋdı ketırmei, bıraq sonda da jaqsy ömır süru üşın ne ısteu kerek, qandai bolu qajet?
– Adal boluyŋ kerek. Jaryŋa adaldyq, käsıbıŋe adaldyq, ūrpaǧyŋa adaldyq. Osy üşeuı ündestık tapqanda közdegenıŋe jetesıŋ.
Anasy qai tılde söilese, bala da sol tılde söileidı
– Jazuşy janyn ekınıŋ bırı tüsıne bermeidı. Al sızder otbasynda ekı bırdei arqaly qalamger qatar ömır sürıp kelesızder. Tuǧan-tuys, el-jūrt arasynda oqşaulanu, pıkır üilespeuşılıgı, «ekeudıŋ jalǧyzdyǧy» sekıldı sezımder bolmai ma?
– Bolady. Bız aǧaiyn-tuysqanmen de, qoǧammen de qatty aralasyp ketken joqpyz. Är närsenıŋ ölşemın bıldık. Sondyqtan özımızdı oqşau ūstau basymyraq boldy. Eşkımge mındet artpadyq, eşkımge ökpelemedık. Oqşaulyq jannyŋ jaralanuynan, süikımsız körınuden, alypqaşpa äŋgımeden, daŋqqūmarlyqtan, jaǧympazdyqtan saqtady. Şyn suretker oqşau ömır sürgende ǧana qūpiiaǧa üŋıluge, jūmbaqty şeşuge jol tabady. Bız ekeu bolǧandyqtan bır-bırımızdı tolyqtyryp otyrdyq. Özgelerge oqşau bolǧanymyzben, özımızdı-özımız jalǧyzdyqtan qūtqara bıldık.
– Būlai sūrap otyrǧanym, taiauda ǧana bızdıŋ gazetımızde «Böten» degen maqala jariialandy. Onda öz ūrpaǧy özıne ruhani alystap, böten bolyp bara jatqan tūlǧanyŋ şarasyz halı turaly aitylǧan edı. Bır ökınıştısı, tıl faktoryna ǧana bailanysty emes, talǧam, mädeniet, sana alşaqtyǧy, oi-sana bötendıgı de bolady. Kündelıktı ömır, tūrmys tüitkılderın ǧana oilaityn adamdar men ruhani azyq jinaityn, kıtap oqityn jäne jazatyn adamdardyŋ arasynda alşaqtyq bolady ǧoi. Osyndai küi sızderde bolmai ma? Jaqyn-juyq, tuǧan-tuystaryŋyz kıtap oqi ma?
– «Böten» bolu – suretkerdıŋ tabiǧatyna tän, barlyq adamǧa emes. Jazuşynyŋ tabiǧaty «böten» ǧoi. Öitkenı jazuşy ömırge sız aityp otyrǧan «böten» közqaraspen qaraidy. Mende «bötendık» köbırek boldy. Äkım aǧaŋa «bötendıgım» ūnaǧan bolar… Ol kısınıŋ de maǧan «bötendıgı» ūnady. Bıraq būl sanaly almasu, ruh jaqyndyǧy, tabiǧi ūqsastyq. Būl «bötendık» igılıkke aparǧan bolar. Bır-bırımızdı ūǧa aldyq, bıraq bızdı ūǧa almaǧandar öte köp boldy. Qazır de solai. Äkım aǧaŋ ekeumızge qoǧamnyŋ ersı sūraǧy tūrady közderınde «nege?» degen. Bız ony oqyp tūramyz. «Negege» el jauap kütedı…
Jazuşynyŋ «bötendıgı» öner tuǧyzar… Al qarapaiym adamnyŋ «böten» boluy qauıptı. Sebebı ortamen, qoǧammen, tuǧan balalaryŋ men nemerelerıŋnıŋ bötendenuı – jalǧyzdyqqa, jalǧyzdyq dertke aparady. Jasyratyny joq, qazırgı qoǧam – derttı. Tıl alşaqtyǧy, mädeniet qaişylyǧy, dästürdıŋ alasapyrandyǧy, dınnıŋ qiǧaştyǧy, ata-anadan bas tartu, ata-ananyŋ baladan bas tartuy, ruhani qūndylyqty bötensınu, meiırımnıŋ qūnsyzdanuy. Osy «bötendık» qoǧamǧa ūzaq uaqyt esın jiǧyza almas. Adamzat üşın eŋ ülken qasıret meiırımnıŋ qūnsyzdanuy ǧoi.
– Sızder de qalada tūrasyzdar. Balalaryŋyz qalada tuyp, qalada östı. Täuelsızdık alǧanymyzǧa jiyrma jetı jyl tolǧanda būl sūraqty qoiu ūiat ta siiaqty, degenmen Äkım aǧa ekeuıŋızdıŋ balalaryŋyz qazaqşa söilei me?
– Ärine, qazaqşa söileidı. Anasy qandai tılde söilese, bala sol tılde söileitın bolady. Sebebı ana ünemı balamen qarym-qatynasta bolady. Ananyŋ tılı otbasynyŋ tılıne ainalady. Anasy orys tıldı bolsa, bükıl äulet orys tıldı bolady. Būǧan şübäsız senıŋız. Ana qazaq tıldı bolsa, äuletı de qazaq bolady. Balalar qazaq mektebınde oqydy, orys tılın öz ortasy üirettı, aǧylşyn tılın özderı eŋbektenıp oqydy. Qazır japon elınde, ǧaryş tehnologiiasy mamandyǧy boiynşa aǧylşyn tılınde universitette oqidy. Ärine, japon tılın bıledı. Ekeuı de qazaq tılınde erkın söileidı. Qazaqtyŋ şertpe küiın tyŋdaǧandy jaqsy köredı. Jaqynda Abaidyŋ qara sözınıŋ aǧylşyn tılındegı audarmasyn qatty maqtady. Tärjımanyŋ sättı audarylǧanyn balamyzdan estıdık.
– Nemere-şöberelerıŋız qoǧam yqpalyna ūşyrap, ana tılın bılmei, jat bolyp ketpeuı üşın ne ısteu kerek dep oilaisyz?
– Men olardyŋ qalyptasuyn jauapkerşılıkke aluym kerek. Menıŋ mındetım – tıl, sana, dästür sabaqtastyǧyn sıŋıru. Alla jetkızse, būl mäselege de qyzmet etuımız kerek.
Qalypty adamnan qalypty ǧana şyǧarma tuady
– Ūlttyŋ müddesı üşın jazuşylyǧyn qūrban etken qalamgerler bar. Mysaly, Alaştanuşy Tūrsyn Jūrtbai. Tarihşy Qoişyǧara Salǧaraūly, marqūm Aqseleu Seidımbek. Jazuşyda azamattyq ūstanym boluy, jazuşynyŋ küresker boluy mındettı me?
– Qyzyq paiym… Keşırersız, «Ūlttyŋ müddesı üşın jazuşylyqty qūrban ettım» degenge sengım kelmeidı. Tūtqynda bolǧan joq qoi. Kerısınşe, ülken suretker tereŋ zertteuler arqyly körkem tuyndy jasaidy. Būl esımder jazu üşın, şyǧarma tudyru üşın ızdendı dep oilaimyn. Izdengen saiyn tereŋdei tüsedı. Bılgen saiyn bılmegenıŋdı taba beresıŋ. Bälkım, sondyqtan jazudan görı zertteuge boi aldyrǧan bolar. Zertteu – ǧylym, jazu – suretkerlık.
– Sızdıŋ jazuşylyq missiiaŋyz qandai? Azamattyq pozisiiaŋyzben ündestıre aldyŋyz ba?
– Jazuşylyǧym azamattyǧymdy aiqyndai aldy. Jazu – jauapkerşılık. Barlyq şyǧarmalarymda ūstanymym aiqyn körınedı dep oilaimyn.
– Är kez aqyn, jazuşymen kezdesken saiyn «el kıtap oqymaityn bolyp barady» degen söz aitylmai, aitylmasa da, oiǧa oralmai qoimaidy. Sız şyǧarmalaryŋyzdy kım üşın jazasyz?
– Özım üşın jazamyn. Eger oqyrmannyŋ jan-düniesı, mınezı, sezımı maǧan ūqsas bolsa, olar mındettı türde oqidy, ızdep oquy da mümkın. Maǧan ūqsamasa, menen böten bolsa, ol menı, älbette, oqymaidy. «Oqymadyŋ» dep ökpelei almaimyn. Talǧamnyŋ öz törı bar.
– Oqyrmandaryŋyz qazaq tılınde ädebiet oqityn, negızınen, ūlty qazaq azamattar ǧoi. Bolaşaqta oqyrmandaryŋyzdyŋ qandai bolǧanyn qalar edıŋız?
– Oqyrmanym köp bolu üşın aldymen özım qyzyqty boluym şart. Jazu erekşelıgım, siujet qūrudaǧy, keiıpker taŋdaudaǧy erekşelıgım bolu kerek. Söz saptauda, mınezde, tabiǧatymda… Öz basym erekşe tūlǧalardyŋ şyǧarmalaryn oqyǧandy jaqsy köremın. Qalypty adamnan qalypty ǧana şyǧarma tuady.
– Astanaǧa erterek köşıp kelgen qalamgersız. Marqūm Fariza apamyz «Astana adamnyŋ şabytyn qaşyryp jıbere me, bırtürlı» deuşı edı. Bıraq şabytty qaşyratyn jūmys ıstep, Parlamentte deputat bolyp jürdı ǧoi ol kezde. Al sızdıŋ şyǧarmaşylyǧyŋyzǧa, sızdıŋ jan-küiıŋızge, şabytyŋyzǧa būl qala qalai yqpal ettı?
– Astana – ǧajap qala! Taza, aspandaǧy būlttary sonşalyq alys, mınezı soiqan. Tez jadyrap, jazyla da qalady, tez suynyp, aiazdai qaryp özgere de qalady. Mınezı qalypqa syimaidy, önerlı. Maǧan ūnaidy, men astanalyqpyn! Naǧyz şyǧarma tudyratyn şahar!
Äŋgımelesken
Näzira BAIYRBEK
