Jelıdegı jeke şekarany jetkınşekter qalai belgıleidı?

İnternettegı jeke şekara mäselesı didjital media salasynyŋ ǧalymdary arasynda san türlı dau-damai tuǧyzyp kele jatqanyna bıraz boldy. Äsırese, olar jasöspırımderdıŋ onlain ömırıne syrt taraptan qol sūǧuşylyq jelıde tym jiı kezdesetın qūbylys ekenıne qynjylady.

Didjital belsendılık şynymen qauıptı me?

Halyqaralyq telekommunikasiia ūiymynyŋ byltyrǧy statistikasy boiynşa älem jastarynyŋ 71 paiyzy internettı qoldanady eken. Jetkınşekterdıŋ ǧalamtordaǧy uaqyty basqa saittardan görı äleumettık jelıge köbırek ketetının amerikalyq Pew zertteu ortalyǧy bırneşe jyl qatarynan däleldedı. Jasöspırımderdıŋ ondaǧy belsendılıgı, atap aitar bolsaq, üş-tört platformany bırdei paidalanatyny, profilderındegı aqparatty qaita-qaita jaŋartyp otyratyny, suret-videolardy tūraqty türde jükteitını, özge kısılerdıŋ közınşe bır-bırımen aşyq dialog­qa tüsetını bır qaraǧanda olardyŋ jelıdegı jeke territoriiasynyŋ taptaluyna jol aşatyn faktorlar sekıldı körınuı mümkın. Osy baǧytta oilaityn bolsaq, onlain ömırdegı şekaraŋdy qorǧau­dyŋ jalǧyz täsılı bırde-bır post jazbai, jaŋalyqty bölıspei, suret-video jüktemei typ-tynyş ǧūmyr keşuge saiady. Bıraq bügıngıdei aqparattyq däuırde, onyŋ üstıne, kerektı resurstyŋ basym bölıgın internetten alatyn jetkınşekter üşın ol tiımdı şeşım be? Ärine, joq.

Onlain platformalar qai tūsta mült ketedı?

Baqsaq, eresekterdıŋ joǧarydaǧydai uaiymy änşeiın eken. Adamnyŋ jeke şekarasyn eŋ maŋyzdy ereje retınde qarastyratyn äleumettık jelılerdıŋ özderı de būl prinsipterıne barlyq kezde berık emes bolyp şyqty. Mäselen, Feisbuk platformasynda apaŋyz sätsız şyqqan suretıŋızdı jüktep, sızdı tegtese boldy, älgı foto dos­taryŋyzdyŋ tızımıne kıretın barlyq kısılerdıŋ jaŋalyqtar lentasynda körınetın bolady. Tıptı sızdı eşkım tegtemegen künnıŋ özınde jelınıŋ adam türın tanyǧyş algoritmı özgelerge sızdı belgıleudı ūsynady. Al ol suret jūrttyŋ nazarynan aulaq bolǧanyn qalaǧan sızdıŋ tılegıŋızdı Feisbuk qaperıne de almaidy. Taǧy bır mysal, İnstagramda jariialaǧan postyŋyz ondaǧy oqyrmandaryŋyzdyŋ bärıne tügel körınedı. Oqyrmandaryŋyzdyŋ arasynda äkeŋız de, süiıktıŋız de, būrynǧy synyptasyŋyz da boluy mümkın. Sız kei posttaryŋyzdy tek dostaryŋyzben, keibırın tek otbasyŋyz üşın bölıskıŋız keledı. Alaida İnstagram sızge ultimatum qoiady: eşbır oqyrmandaryŋyz aldynda yŋǧaisyzdanbaityn foto (şyn mänınde ondai foto öte az) jükteisız, ia bolmasa älgı fotoŋyzdyŋ maqsatty auditoriiasyna enbeitın adamdardy oqyrmandar qatarynan öşırıp tastaisyz. Basqaşa aitqanda, platforma sızge tek bır ǧana mazmūndaǧy bailanystar (ne tuystyq, ne dostyq, t.b.) üşın qolaily bolyp tūr.

AQŞ jasöspırımderınıŋ strategiiasy qandai?

Mūndai situasiialarmen künıne bırneşe ret betpe-bet keletın jasöspırımder problemanyŋ tü­iının tabu üşın san türlı strategiialar qoldanuǧa mäjbür. AQŞ ǧalymdary Marvuik pen Boidtyŋ 2014 jyly jürgızgen äleumettık zertteuınde jetkınşekter solardyŋ bırneşeuın tızıp aityp beredı. Mysaly, äldekımnıŋ postynda özınıŋ tegtelmegenın qalaǧan Mikala esımdı qyz Feisbuktegı akkauntyn kün saiyn deaktivizasiialap otyrudy ädetke ainaldyrǧan. Deaktivizasiia degenımız platformanyŋ akkauntty uaqytşa öşıruge mümkın beretın funksiiasy ekenın eskersek, Mikalanyŋ älgı äreketı şynymen de özı turaly posttardyŋ oida joqta jariialanuyna tosqauyl bola alady. Öitkenı öşırılgen paraqşa Feisbukte tegtelmeidı.
Taǧy bır zertteude jasöspırımder Feisbuktegı jazbalaryn auditoriialaryna bailanysty qolmen filtrlep otyrǧan. Hanter atty jetkınşek «Pokemon» jäne «The Legend of Zelda» oiyndary turaly posttaryn tek synyptastary, al «Counter Strike» jaily jazbalaryn tek bölelerı ǧana oqi alatyndai etıp jariialaǧan. Feisbukte posttardy filtrleitın mūndai funksiia bar bolǧanmen, älgı ekı auditoriianyŋ ökılderı bır-bırımen dostasatyn bolsa, Hanterdıŋ jeke şekara mäselesı taǧy da ädıra qalady.

Qazaq balalarynda da «tekserılgen täsılder» bar

Bızdıŋ jetkınşekterdıŋ de bırazynan syr tartyp, sūrap körgenmın. Olardyŋ äleumettık jelıdegı jeke territoriialaryn qorǧaityn ädısterı ūqsas bolyp şyqty. Ämina esımdı qyzdyŋ aituynşa, ata-ana, tuǧan-tuystarǧa arnalǧan İnstagram-paraqşadan bölek, özıŋnıŋ eŋ jaqyn dostaryŋdy ǧana kırgızetın ekınşı akkaunt auadai qajet. «Keide jeke ömırıŋe qatys­ty foto jüktegıŋ keledı. Bıraq ülkenderden ūialasyŋ. Sondai kezde ekınşı paraqşam qūtqarady» deidı ol. Al Mansūr atty bozbala öz posttarynyŋ qūpiialyǧyn saqtau üşın köbısın aǧylşynşa jazady eken. «Işkı syrymdy qūrdastarymmen bölıskım keledı. Ony ülken kısılerdıŋ, äsırese, tuystarymnyŋ oqyǧanyn qalamaimyn. Sondyqtan arasyna jastarǧa belgılı jargondardy qosyp, aǧylşynşa jazuǧa daǧdylanyp aldym» dep aitady özı. Jetkınşekterdıŋ ışınde äleumettık jelınıŋ qūpiia­lylyqty saqtauǧa baǧyttalǧan arnaiy qyzmetterın paidalanatyndar da jeterlık körındı. Mäselen, Aidana atty boijetken İnstagramda Stories funksiiasy arqyly foto ne video jükterde keibır oqyrmandaryn sol postty köre alatyndar tızımınen şyǧaryp tastaitynyn moiyndady.

P. S:     Jasöspırımder erkındıktı internette de ızdeidı. Äleumettık jelı olardyŋ bır-bırımen aralasatyn, aqparat alysatyn negızgı ortasy bolǧandyqtan, onda da ülkenderge aitylmaityn äŋgımenıŋ, jaqyn dostardan özge bıreumen bölıskısı kelmeitın dünienıŋ boluy zaŋdy. Qyzyǧy, älemnıŋ qai tükpırındegı jastar da būl mäselege kezıkkende, bır tılde söileidı eken.

Botagöz MARATQYZY