Qazırgı sifrlyq tehnologiianyŋ jetıstıkterıne börkımızdı aspanǧa ata quanǧanymyzben, köŋılge qaiau tüsıretın ekınşı jaǧy baryn da tüsınıp otyrmyz. Keiıngı kezde Astana qalasynda kiberqylmystyŋ köbeiıp bara jatqany, internet-alaiaqtardyŋ qarapaiym adamdardy aldap, qan qaqsatyp jürgenı būqaralyq aqparat qūraldary arqyly da, äleumettık jelı arqyly da kün saiyn habarlanyp otyr. Qazır osy keleŋsızdıkpen bıtıspes küres jürgızude qūqyq qorǧau organdary pärmendı şaralar qabyldap otyr. Solardyŋ bır parasyna toqtala keteiın.
Barşaǧa aian, internet jäne telefon alaiaqtyǧy – bızdıŋ elorda üşın köpten berı bas auruyna ainala bastaǧan taqyryp. Bızdıŋ būl qylmyspen bel şeşıp kürese bastaǧanymyzǧa da bıraz jyl boldy. Bıraq ol jyldan-jylǧa aiasyn keŋeitıp, neşe türlı qūityrqylyqpen ailasyn asyryp keledı. Ötken jylǧa qaraǧanda tek Esıl audanynyŋ özınde mūndai jaǧdaidyŋ öskendıgı baiqalady. Tıptı elorda boiynşa da ärbır ekınşı qūqyq būzuşylyq sifrlyq tehnologiiany qoldanumen bailanysty ekenı anyqtaldy. Aitu kerek, sifrlyq tehnologiiany meŋgeru üşın osy saladaǧy bılıktılık pen belgılı bır därejede daǧdy da asa qajet. Mıne, qazırgı on segız jastan asqan bozbalalar ǧalamtordyŋ baǧdarlamalaryn jetık meŋgerıp alyp, kiberalaiaqtyq jolyna tüsıp jatqanyn kündelıktı ömırden körıp otyrmyz.
Tek jastar emes, mūndai jügensızdıkke, iaǧni telefon alaiaqtyǧyna orta jastaǧy adamdar da, sonyŋ ışınde äielder de baratyndyǧy qynjyltady. Ärine, qūqyq qorǧau organdary da qol qusyryp qarap otyrǧan joq. Barynşa bıtıspes maidan aşyp, küres jürgızıp jatyrmyz. Osy baǧytta arnauly ekpındı-maqsattaǧy top qūryldy. Onyŋ qūramyna tergeuşı, kriminalist, jedel ökılettı qyzmetker endı. Būl adamdardyŋ barlyǧy da – kiberqauıpsızdık pen sifrlyq tergeu salasynda arnauly daiyndyqtary men saraptamalyq bılıktılıgı bar mamandar. Top zamanaui qūral-jabdyqtarmen jaraqtandyrylǧan. Alaiaqtan zardap şekken adamnan şaǧym tüsken boida tergeuşı qūqyqtyq jön-josyqtaryn tügel jüzege asyryp, jedel-ökılettı qyzmetkerler aqparat jinaidy. Jedel-ızdestıru ıs-şaralaryn jüzege asyryp, qylmyskerdıŋ jeke basyn, mekenjaiyn anyqtauǧa küş salamyz.
Qazır Astana qalasynda internet-alaiaqtyq azaimai otyr. Ötken qyrküiek aiynda 57 oqiǧa tırkelse, qazan aiynda telefon soǧyp, qarapaiym halyqty aldauǧa ärekettengen 71 alaiaqtyŋ üstınen polisiiaǧa şaǧym tüstı.
Būǧan deiın bırneşe ret aitylǧandai, sızge bıreu bank qyzmetkerı bolyp qoŋyrau şalady. Esepşotyŋyzǧa qauıp tönıp tūrǧanyn, bıreuler sızdıŋ atyŋyzdan kredit räsımdegısı kelıp jatqanyn habarlaidy. Şotyŋyzdy būǧattau üşın karta nömırıŋızdı, CVV-kodyŋyzdy nemese sızdıŋ ūialy telefonyŋyz arqyly qaşyqtyqtan qoljetımdı arnauly baǧdarlama (Anydesk, Teamviewer, Rustdesk) ornatuyŋyzdy sūraidy. Eger sız būǧan senıp qalyp, aitqanyn ısteseŋız alaiaqtar sızdıŋ qūpiia mälımetıŋız arqyly kartochkaŋyzdan, depozitıŋızden aqşaŋyzdy sypyryp alady. Ne bolmasa, sızdıŋ atyŋyzǧa kredit räsımdei alady.
Sondai-aq olar sızge qauıpsızdık üşın degen jeleumen aqşaŋyzdy depozitten alyp, ekınşı şotqa saluǧa keŋes beruı mümkın. Jaqynda osy elordada «R» esımdı bır azamatşa jalǧan telefon qoŋyrauyna aldanyp qalyp, 25 million teŋge aqşasyn özı oilaǧandai Ūlttyq banktıŋ esepşotyna audarǧan. Al şyn mänınde būl alaiaqtardyŋ tūzaǧy bolatyn.
Endı bır keŋınen taraǧan ädıstıŋ bırı – sızge polisiia qyzmetkerınıŋ telefon şaluy. Äuelı sızdıŋ qylmystyq kodekstıŋ bır baby boiynşa jaqynda jasalǧan qylmysqa qatystylyǧyŋyz turaly habarlaidy. Odan tez qūtyludyŋ joldaryn aityp, keŋes beredı. Ne bolmasa, «sızdıŋ bır jaqyn tuysyŋyz zaŋsyz äreket jasaǧan» dep ıstı şūǧyl jabu üşın belgılı bır somany töleudı ūsynady. Alaiaqtyqtyŋ būl türıne köbıne jasy egde tartqan zeinetkerler ūşyrap qalyp jatady. Keŋes zamanynda tärbielengen olar polisiia rölın oinaǧan kiberqylmyskerge bar jiǧan-tergenın audaryp beretını bar.
Mūndai jaǧdaida äŋgımenı neǧūrlym tezırek bıtıruge tyrysyŋyz. Eşqaşan eşkımge özıŋızdıŋ rekvizitterıŋız ben plastikalyq kartaŋyz, parolıŋız ben qūpiia kodyŋyz siiaqty derbes mälımetterıŋızdı aitpaŋyz. Bank qyzmetkerlerı sızge eşqaşan özı qoŋyrau şalmaidy.
Alaiaqtar neşe türlı qūityrqy aila-täsılder men qulyq-sūmdyqtardy paidalanuy mümkın. Olardyŋ jastary da ärtürlı bolady. Ömır täjıribesı körsetıp otyrǧandai, mūndai qylmysqa baratyndar köbıne kolledj studentterı men 20 men 30 jas aralyǧyndaǧy jastar bolyp otyr. Tıptı zeinet jasyndaǧy adamdar da kezdesetının jasyruǧa bolmaidy.
Sosyn olardyŋ saualdaryna jauap bermeuge, äŋgımenı qysqa qaiyryp, qataŋ aiaqtau kerek. Öitkenı däl sızdıŋ dausyŋyzdy ol keiınırek paidalanuy äbden mümkın. Būǧan qosa äkkı alaiaqtar sızdı qorqytudy, qysym jasaudy, esıŋızdı jiǧyzbastan senımıŋızge kırıp aluy da äbden mümkın.
Astana qalasynyŋ tūrǧyny Qobylan Hamzinge tüskı üzılıs kezınde Oral qalasynda tūratyn tuǧan apasy telefon soǧady. Tamaqtanyp alyp, 10-15 minut tynyǧyp alaiyn dep jatqany sol edı, apasy: «Qobylanjan, kömektesşı, ötınemın, kömektesşı!» dep eŋırei beredı.
«Ne boldy, jöndep aitşy» degen saualyna «bauyrym auyr jaǧdaiǧa tap boldy. Tez aqşa kerek» dep sözınıŋ soŋyn aiaqtamastan jylap jıberedı.
Qobylannyŋ esı şyǧyp ketedı. «Qanşa aqşa kerek?» «5 million» degen jauap estidı.
Ärı apasy «ainalaiyn, telefondy aiyrmaşy» dep jalynyp sūraidy.
Qobylan qiyn jaǧdaida apasyna barynşa kömektesu üşın jaqyn maŋdaǧy bankke jügıredı.
Söitıp, bankte kezekte tūryp, bolǧan män-jaidy aityp, äielıne de qoŋyrau şalyp ülgeredı. Mıne, osynysy öte dūrys bolady. Sol boida äielı apasyna telefon soqsa, apasy qannen-qapersız jauap berıp tūr deidı. Sūmdyq!
Alaiaqtar apasynyŋ dausyn salyp, Qobylanǧa qoŋyrau şalǧan eken. Keiın belgılı bolǧanyndai, ekı-üş kün būryn bıreulerdıŋ qaita-qaita telefon soǧyp, apasymen söileskenı anyqtalypty. Sondyqtan tärtıp saqşylary beitanys adammen telefonmen ūzaq söilespeuge keŋes beredı.
Keiıngı kezde alaiaqtar qazır WhatsApp habarlamalaryn belsendı türde qoldana bastady. Täsılı sol būrynǧyşa. Mäselen, sızge qyzyŋyzdyŋ belgılı bır konkursqa qatysuyna dauys beruıŋızdı sūraityn habarlama keledı. Ädette, fotosuretter men baiqaudyŋ sipattamasy däleldı sebeptermen qosa berıledı. Ärı qarai dauys beru üşın sılteme boiynşa ötuıŋız sūralady. Bıraz uaqyttan keiın sızde WhatsApp-pen bailanys qiyndap, tüitkılder tuyndai bastaidy. Däl sol kezde sızdıŋ otbasyŋyz, dostaryŋyz nemese tanystaryŋyz sızden ädette qaryzǧa aqşa sūraǧan habarlamalar alady. Telefon nömırı sızdıkı, barlyq ataular dūrys, jazyp otyrǧan sız siiaqtysyz. Senıp qaluy äbden mümkın.
Tıptı ūiattan bezgender tanysu saittarynda belsendı jūmys ıstep, jalǧan profilder arqyly onlain hat almasuda. Sondai-aq kiberqylmyskerler özderınıŋ qūrbandary üşın (mysaly, intimdık fotosuretter) keibır kompromattyq derekterdı tauyp alyp, sodan keiın onymen jäbırlenuşını bopsalaityn faktıler de tırkelıp otyr.
Qazır kiberqylmys damyp, barǧan saiyn jetıldırılıp keledı. Olar endı sızdıŋ dausyŋyzdy ainytpai salatyn da jaǧdaiǧa jettı. Tıptı beine keskınıŋızdı de jasai alady. Sondyqtan beitanys beine qoŋyraulardan abai bolyŋyz. Qyraǧylyq tanytyŋyz. Özıŋızdı jelıdegı jügensızderdıŋ aldauyna mümkındık bermeŋız.
Nūrsūltan EREJEEV,
Astana qalasy Polisiia departamentı
Esıl audandyq basqarmasy kriminaldyq
bölımınıŋ ökılettı qyzmetkerı
