Jerdıŋ asty-üstımen…

Elordada tūrǧyndar sany jyldan jylǧa artyp, qalanyŋ aumaǧy da ülkeiıp barady. Älemnıŋ alpauyt elderınıŋ qaisysyn alsaq, adam ömırınıŋ qauıpsızdıgın qaşanda bırınşı orynǧa qoiady. Būl ürdıs bızdıŋ qalamyzda da joq emes. Dei tūrǧanmen, nazar audaratyn mäseleler älı de joq emes. Kezektı sanymyzda qalaǧa qajet jerasty nemese jerüstı ötpelı joldarynyŋ erekşelıkterı turaly söz qozǧaudy jön körıp otyrmyz.

Qazırgı uaqytta jerasty joldary «Şapaǧat» kommunaldyq bazary, «Astana» konsert zaly, «Han Şatyr» aldynda, sondai-aq Respublika daŋǧyly, Baraev köşesı sekıldı jūrt köp qatynaityn ǧimarattardyŋ maŋynda ornalasqan. Al jerüstı ötpe jolyn ministrlıkter üiınıŋ, Baraev köşesınıŋ boiynan köruge bolady. Aldaǧy uaqytta olardyŋ qatary tolyǧady degen jospar joq emes.

Ötpelı joldardyŋ tiımdılıgı

Ötpelı joldardyŋ qandai erekşelıgı boluy mümkın? Joǧaryda aitylǧandai, būl aldymen jolauşylardyŋ qauıpsızdıgı üşın maŋyz­dy. Ötpelı oryndary köp köşelerge baǧdarşam, jolauşylar ötuge arnalǧan belgı qoiudyŋ eş qajetı joq. Būl öz kezegınde köşedegı kölık keptelısınıŋ seiıluıne septeserı edı. Jürgınşıler joldy qiyp ötpeitındei jan-jaǧy qorşalǧandyqtan, jyldamdyq mölşerın 80 km/saǧ-qa deiın arttyryp, kölık aǧynyn jiıletuge bolady. Soŋǧy uaqytta saǧat 07:30-08:30 aralyǧy men 18:00:19:30 aralyǧynda qalanyŋ negızgı köşelerınen keptelıske tırelmei ötu mümkın emes. Būl astanalyqtar üşın aitarlyqtai kedergı tudyryp otyrǧany anyq. Ekınıŋ bırınen «Qazaqstan aumaǧy ülken el. Bıraq bızde keptelıs toqtamai tūr» degen sözın estuge bolady. Aitu oŋai, bıraq jer aumaǧy älem boiynşa bırınşı orynda tūrǧan Reseidıŋ Mäskeuınde de kölık keptelısı tüit­kıldı mäselenıŋ bırı ekenın eskere ketken jön.
Jūrt ötetın mūndai tūstarǧa sau­da nüktelerın ornatuǧa bolady. Iаǧni, būl oryndar – şaǧyn jäne orta biznestı damytuǧa arnalǧan qolaily oryndardyŋ bırı. Arnaiy ǧimarat ışınde ornalaspaǧandyqtan onyŋ jalǧa alu qūny da äldeqaida arzandau. Mūndai sauda alaŋdaryna qyzyǧuşylyq tanytatyn jūrttyŋ qarasy qalyŋ bolaryna eş kümän joq. Sebebı būl – qoldanysta bar täjıribe. Söz oraiy kelgende Almaty qalasyndaǧy jaǧdaidy mysalǧa aluǧa bolady. Jerasty nemese jerüstı ötpelı joldarynyŋ qaisysyna barsaq ta käsıbın döŋgeletıp otyrǧan saudagerlerdı köremız. Bırı türlı tättı-dämdısın satsa, endı bırı tıgın şeberhanasyn aşyp alǧan. Al olar küzet qyzmetterımen arnaiy kelısımge otyrǧandyqtan, qauıpsızdıgıne alaŋdamaidy. Sondyqtan būl – bızge de qajet ürdıs. Jaǧdaiy tömen otbasylardyŋ öz künın özı köruı üşın azdap qol ūşyn tigızse bolǧany…
Aitpaqşy, astanamyzda qarapaiym ǧana därethanalar qoǧamdyq oryndarda jetıspeitını jasyryn emes. Būl mäsele köpşılık tarapynan jiı synǧa ılıgıp jatady. Därethana ornatu üşın jerasty ötpelı joldary – taptyrmas oryn. Ony aqyly etse öz şyǧynyn özı jauyp qana qoimai, bır-ekı adamdy bolsyn tūraqty jūmyspen qamtamasyz etedı.
Nūr-Sūltan älem qyzyǧyp otyr­ǧan qalalardyŋ bırı ǧoi. Mūnda keletın turisterdıŋ de qatary jyl sanap artyp barady. Ötkelderdı tiımdı ornatsa, qalanyŋ körıktı tūstarynyŋ bırıne ainaldyruǧa bolady. Mäselen, byltyr Qabanbai batyr men Respublika daŋǧyldary jäne Baraev köşesınıŋ qiylysynda ornalasqan jerasty jolyna qalalyq suretşıler odaǧy tabiǧat körınısterın saldy. Ol jerden Baianauyldaǧy Jasybai kölın, Maŋǧys­taudyŋ şöl dalasyn, Burabai, Alatau taularynyŋ suretterın köruge bolady. Baiqoŋyr audany būl jūmys elordanyŋ özge de jeras­ty ötkelderınde jalǧasyp, qyzyl kıtapqa engen jan-januarlardyŋ suretı qosa salynatynyn habarlaǧan. Al endı mynany oilap körelık, bas qalamyzǧa kelgen şeteldıkter Qazaqstannyŋ tabiǧaty men jabaiy aŋdary jaily köbırek aqparat alyp qana qoimai, öz közımen köruge qūlşynysy artatyny anyq. Mūndai ötkelder elımızdıŋ aqsap tūrǧan turizmıne kışkene de bolsa septıgın tigızer me edı!?
Aitpaqşy, jerüstı ötpelı jolynyŋ kemşılıgı de joq emes. Ol jaiau jürgınşılerge yŋǧaisyz. Joldyŋ arǧy betıne ötu üşın ötkelge şyǧyp, qaita tüsu bıraz jūmysty alady. Äsırese, qart kısıler men mümkındıgı şekteulı jandarǧa qiyndyq tudyrady. Sol sebeptı jerüstı jolyn salarda arnaiy liftısın qosa ornatqan abzal. Al jerasty jolyn ornatarda «Han Şatyrdyŋ» aldynda tūrǧan qolaily nūsqasyna jügıngen jön.

Maman ne deidı?

Ekonomist maman Rüstem Janseiıtov jerüstı ötkelın saluda şyǧyny az nūsqasyna köŋıl bölu kerektıgın qozǧap otyr.
– Basqa qalalarda qoldanylatyn qūrylys ädısterınen bölek, türlı nūsqadaǧy konstruktorly tekşe pışındı özara qosylatyn jüienı taŋdauǧa bolady. Qūramdastar mynadai sanattarǧa bölınuı mümkın: kıru toby, köteru bloktary, jelılık ötpelı oryndar. Al olardy bırızdendıru jäne bıryŋǧai standart boiynşa jürgızu oŋai. Ärqaisysynyŋ öz erekşelıkterı boluy mümkın. Mäselen, kötergış bloktarda satylar da, tıptı qajet jaǧdaida liftıler de bolady, – deidı maman.
Aituynşa, qolaisyz aua raiy jaǧdaiynda mūndai ötpelı oryndar jaiau jürgınşılerdıŋ jailylyǧyn qamtamasyz ete alady. Al aldaǧy uaqytta tıptı ǧimarattan ǧimaratqa deiıngı jabyq ötkelder jüiesın odan ärı damytuyna negız bolady eken.
– Būl ūsynylǧan jüienıŋ artyqşylyqtaryn ūzaq uaqyt aituǧa bolady. Bıraq ıstı jeke kölemde ötkızu kerek. Ony men müddelı qalalyq qūrylymdar üşın ötkızuge daiynmyn. Būl ūsynys qoldau tapsa, qalalyq biudjetke ülken auyrtpalyq tüsırmeidı. Qaita elorda üşın paidasy orasan zor, – dedı Rüstem Janseiıtov.

Jūrt köp jüretın tūsqa ornatu qajet

Jerasty nemese jerüstı joldaryn ornatuda köpşılık jüretın tūs­ty taŋdaǧan jön. Sondai oryndardyŋ bırı – «Duman» men «Keruencity» aralyǧy. Būl – qalanyŋ körıktı tūstarynyŋ bırı. Sol maŋaida alyp «Ailand» attraksiony bar. Qala berdı balalarǧa arnalǧan türlı köŋıl köteretın alaŋdar bar. Al seruendep şyqqan jūrt ary qarai «Keruencity» ortalyǧyna barǧandy jön köredı. Bıraq qiyndyǧy sol däl osy aralyqtaǧy baǧdarşam qolaisyz tūsta tūr, al jürgınşıler ötu üşın arnaiy belgıler qarastyrylmaǧan. Onyŋ da sebebı belgılı. Qalanyŋ maŋyzdy köşelerınıŋ bırı bolǧandyqtan, mūnda kölık köp. Al baǧdarşam nemese jürgınşıler jolynyŋ arasyn jiıleter bolsa kölık tasqyny artyp, soŋy qalyŋ keptelıske jalǧasady. Bıraq jol belgılerınıŋ jetıspeuşılıgı jaiau jūrtşylyqqa yŋǧaisyz bolyp tūr. Tiısınşe baǧdarşamǧa baryp, bıraz jerdı ainalyp ötkenşe joldy kesıp ötkendı jön köredı. Sol sebeptı däl osy maŋaiǧa «Han Şatyr» aldyndaǧy jerasty ötkelın nemese üstınen ötetın jolauşylar jolyn ornatqan abzal.
Söz yŋǧaiy kelgende aitaiyq, keptelısı köp ırgeles jatqan Qytai elınde jürgızuşıler joldy kesıp ötetın jaiau adamǧa alaŋdap, joldyŋ ortasynda toqtap jol bermeidı. Döŋgelek astyna tüsse ereje saqtamaǧan öz kınäsı dep körsetılgen jyldamdyqpen zuyldap ötedı. Uaqyt öte kele keptelıs qalyŋdyǧy artqan saiyn mūndai mäsele bızdıŋ qoǧamda da qalyptasuy ǧajap emes. Qanşa degenmen elımızde jol apatynan zardap şegetınder sany joǧary ekenın mysal eteiık. 2017 jyly Qazaqstanda 24 myŋnan asa adam apatqa ūşyrasa, onyŋ 2000-ǧa juyǧy qaza bolǧan. Būl Şvesiia­men salystyrǧanda 6 ese artyq. Sondyqtan uaqyt ozdyrmai qordalanyp kele jatqan problemanyŋ aldyn qazırden bastap alǧan jön.
Qoryta kele aitarymyz, 2013 jyly qalalyq jolauşylar kölıgı jäne avtomobil joldarynyŋ basqarmasy 26 jerasty jolynyŋ josparyn äzırlep, arnaiy tanystyr­ǧan. Sol jiynda aldaǧy uaqytta atqarylatyn jūmystardan da habardar etken. «Bolaşaqta qarjy bölınse, jerasty joldaryn salu jalǧasady. Jolauşylar kölıgı jäne avtomobil joldary basqarmasy jürgızgen taldau körsetkenındei, qalada jalpy sany 99 jerasty jäne jerüstı jolyn salu qajet» delıngen basqarmanyŋ habarlamasynda.
Būl osydan 6 jyl būrynǧy jospar, qala tūrǧyndarynyŋ sany älı millionǧa jetpegen uaqyt. Qazır elordalyqtar künnen künge köbeiıp barady. 6 jyl būryn josparlanǧan 99 ötpelı joldy salatyn uaqyt ta jetkendei…