Mıne, it jyly da irek qamşylap kelıp qaldy. Babalarymyz ittı jetı qazynanyŋ bırı sanaǧan. Sondyqtan halqymyz üşın ittıŋ alar orny bölek. İt adamǧa dos, serık, qamqor dep bılemız. Orta ǧasyrda ömır sürgen italiandyq jihankez Marko Polo dalalyqtardyŋ aŋ aulaityn jüirık itterı jaiynda tamsanyp jazǧan. Rasynda, atalarymyz qūs salyp, it jügırtken. Akademik A.Sludskii 1930 jyldardyŋ soŋyna taman qazaq dalasynda şamamen 4 myŋnan astam tazy bolǧanyn jäne olar bır mausymda 30 myŋdai aŋ ūstaǧanyn aitady. Jalpy, qazır qazaqy töbetter men tazylardyŋ taza tūqymy qaldy ma dep oiladyq. Osy maqsatpen elımızdegı ūlttyq aŋşylyq saiasatyn jüielı jürgızıp otyrǧan «Qansonar» respublikalyq qauymdastyǧynyŋ basqarma töraǧasy, belgılı qoǧam qairatkerı Oralbai Äbdıkärımov aǧamyzben äŋgımelesıp, köp jaiǧa közımız jetıp qaitty.
Biyl atalǧan qauymdastyqqa bes jyl tolyp otyr. Osy qysqa merzım ışınde mekeme bıraz şaruanyŋ basyn qaiyrǧan. Sonyŋ ışınde taza tūqymdy töbetter men tazylarǧa qatysty bırtalai jūmys atqarylǧan. Aitalyq, qauymdastyq osydan ekı jyl būryn Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ būiryǧymen qazaqy töbettıŋ standartyn bekıtken. Oǧan ittıŋ barlyq ölşemı kıredı. Endı ol memlekettık qorǧauǧa alyndy. Al tazylardyŋ standarty mana söz basynda keltırgen otandyq akademik A.Sludskii 1958 jyly Keŋes Odaǧy kezınde bekıtken. Ol 40 şaqty tazyǧa zertteu jūmystaryn jürgızıp, qazaqtyŋ taza özınıkı ekendıgın ǧylymi türde däleldegen.
«Bız aŋşylyq turaly zaŋda taza tūqymdy itterdı köterudı qolǧa aldyq. Äsırese, būǧan deiın qazaqy töbet syrt qalyp keldı. Byltyr 6-7 öŋırge ekspedisiia ūiymdastyrdyq. Sol jerlerdegı 600 töbetke jaŋa standartqa säikes zertteu jürgızdık. Sonyŋ ışınde 60 töbet qana taza tūqymdy bolyp şyqty. Qalǧandary – budandasqan. Qazaqy töbettıŋ tūrqy ırı, jündı bolady. Basy qazandai. Salmaǧy 100 kg-nan artyq. Qasqyr būlardyŋ ürgen dauysyn estıse, jolamaidy. Būryn atalarymyz töbettı küşık kezınen asyrap, oǧan as qūiatyn itaiaqqa qasqyrdyŋ terısın qaptap qoiǧan. Tamaq ışkende qasqyrdyŋ iısı sıŋe beredı. Byltyr itterdıŋ körmesın ötkızdık. Soǧan qasqyrdy tırıdei äkelıp, torǧa qamadyq. Sonda oǧan köp töbet it jolai almady. Al naǧyz töbetter qoryqpai jetıp bardy. Būl da zertteudıŋ bır türı. Qazır Serıkbai Däukeev degen qairatker azamat balasy ekeuı qazaqy töbet ösıruge eleulı eŋbek sıŋırıp jür. Bıraq oǧan memleket tarapynan eşqandai qoldau joq. Mūnyŋ bärı jeke azamattardyŋ arqasynda jüzege asuda» dedı Oralbai aǧa.
Bala künımde auyldaǧy Egınbai äkemnıŋ jüirık tazysy boldy. Özı tektı it edı. Tūrqy qandai! Qarasaŋyz köz toimaidy. Talǧampaz adam sekıldı tamaqty talǧap ışedı. Aştyǧyn bıldırmeidı. Qalai qara jerge qar jauady, tazynyŋ aiy oŋynan tuady. Egınbai şaldyŋ da aŋşylyqtan qanjyǧasy bos qaitpaidy. Közge şalynǧan tülkı, qarsaq, qoiandardyŋ adymyn aştyrmaidy. Mıne, sondai tazylarǧa süisınesız. Jalpy, tazylardyŋ tarihy da qyzyq. Köptegen zertteuşıler ony qazaq dalasynda paida boluyn islam dınımen bailanystyrady. Bır derekterde arabtarmen kelgen deidı. Qazaqtar ony jarǧaq qūlaq jäne şaşaq qūlaq tazy dep ekıge bölgen. Al tūqymyna qarap qūmai tazy, qūny tazy, düregei tazy, qaiyŋ qaptal tazy dep aitqan. Soŋǧysy qasqyr alatyn tazy eken. Sondai-aq, bızdegı tazylar taralu aimaǧyna qarai jem boiy nemese atyraulyq tazy, Sıbır tazysy, Türkıstan tazysy, Samarqan tazysy degen ataularǧa ie. Samarqan tazysy alasa boily, süikımdı sūlu bolyp kelse, atyraulyq tazylar şaşaq qūlaq, taban jündılıgımen erekşelengen. Sıbır tazylary süiır taban, küşı köp bolady. Türkıstan tazysy – oŋtüstık öŋırge keŋınen taraǧan tūqym. Aimaqtyq erekşelıkke de bailanysty tazylar tau jäne dalalyq atanǧan.
Dala tazysynyŋ keudesı men böksesınıŋ biıktıgı bırdei, öte jyldam, süiegı jeŋıl, näzık bolǧandyqtan, qazaqtar ony şi tazy dep ataidy. Al tau tazysy bökse jaǧy biık, aiaǧy sıŋırlı, moiny juan bolady. Būlar qasqyr aulauǧa beiım. Oralbai Äbdıkärımovtıŋ aituynşa, bügınde elımızdegı taza tūqymdy tazylardyŋ sany 500-ge juyqtaidy eken.
«Qazır bız qazaqy töbetter men tazylardy bır-bırımen şaǧystyryp, taza tūqym aludy qolǧa aldyq. Sodan keiın asyl tūqymdy jylqylar sekıldı ittıŋ şejıresın jazyp qoiamyz. Qazır tazyny bastadyq. Barlyq qūjattardy äzırledık. Būl – ülken jūmys. Būǧan memleket tarapynan qoldau bolsa deimız. Jaqynda qauymdastyqtyŋ jiyny öttı. Sonda qazaqy itterdıŋ genetikalyq molekulasy arqyly ǧylymi türde däleldeu mäselesı köterıldı. Mäselen, türıkmenderdıŋ aqaltekelerı men alabailaryn bar älem bıledı. Bız de halyqaralyq deŋgeige şyǧudy josparlap otyrmyz. Ol üşın tyŋ ǧylymi ızdenıster qajet. Mysaly, bızdıŋ ǧalymdardyŋ töbet pen tazyny zertteu ūsynystaryn QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgı qoldamady. Memlekettık grantqa da ılıkpedı. Beinelep aitqanda, būl – bızdıŋ brend qoi» dedı qauymdastyq töraǧasy.
İttı baǧyp-qaǧu da oŋai emes. Qajyrly eŋbek pen bapty talap etedı. Qazır Astana, Kökşetau, Semei, Pavlodar, Aqtöbe jäne Atyrauda töbet pen tazyny baptap ūstaityndar köbeigen. Jyl saiyn elımızde itterdıŋ körmesı ūiymdastyrylady. Qysqasy, qazaqy töbet pen tazylar baiaǧydai qora jaǧalap emes, älemdı aralaityn kezeŋge kele jatyr. Endeşe, esık qaǧyp kırgen it jyly it basyna ırkıt tögılgen zaman bolsyn!
Azamat ESENJOL
