Jomarttyŋ ruhani älemı

Qalamger maqsaty degendı qalai tüsıngenımız jön? Köpırtıp jazdy, gazet-jornal betın bermeidı, aragıdık radiodan saŋqyldap söilep, telearnadan kelbetın körsetıp qoiady, kıtaptary balalap, tızbektelıp jatyr… Sonymen, esımı elıne äjeptäuır belgılı eken. Maqsat tiianaǧy osy ma? Al biyl säuırde tuǧanyna 80 jyl tolatyn Jomart Äbdıhalyqtyŋ paiymy qalai edı? «Jurnalistıŋ talǧamy men ar-ojdany, biık parasaty men patriottyq adal sezımı des alǧan jerde eşqandai äperbaqandyq, aqşa qūmar aşközdık, ädıldıktıŋ, aqiqattyŋ ala jıbın attau­ǧa sebep bolmaidy dep senemın» degen edı. Būǧan ­halyqtyq, äleumettık müddenı, adamgerşılık dästürlerdı bärınen de biık qoiu arqyly dıttegen maqsatqa jetuge ­bolatynyn jäne pysyqtaidy.

Maqsatsyz janǧa nūr qūiylar ma? Mäuelı jemıs ǧaiyptan, auzyna üzılıp tüser me? Maqsatyna jetpegen adam baqytqa kenele me? Taǧy Jomartqa sūranalyq. «Baqytty kım?» degen saualǧa danyşpan Fales: – Kımnıŋ tänı sau, ruhy sabyrly bolyp, boiyna bıtken qabılet-darynyn jetıldıre tüsse, sol adam baqytty, – dep jauap berıptı. Osy oiǧa jügınıp, tereŋ paiymdaǧan Jomart, öz bılımı men ılımıne, filosofiialyq sarabyna süienedı de: «osy üş ölşemge, eŋ azy, qosymşa üş myŋ talap qosyla aitylǧandai körınedı maǧan» dep tüiındeidı. Baqyt turaly älgı aitylǧan üş ölşemge Jomart üş myŋ talap ılıstıre qoiady. Saralaŋyz. Baqyt tıptı de oŋai jaŋǧaq bolmai şyǧypty! Būl rette de Jomartqa jügınbei, sözdıŋ ärı, oiymyzdyŋ mänı kırmes. «Belgılı bır maqsat qoiǧan adam sol jolǧa säikes ıs-qimyl jasap, talpyna berse, baǧyn jandyratyn nätijege jetpeuı äste mümkın emes, – deidı ol oi körıgın jalyndata qyzdyryp. – Al aldyŋa aiqyn maqsat qoia bılu üşın qandai aqyl kerek?! Mūny jeŋıl-jelpı talpynyspen eşuaqytta attap kete almaisyŋ. Demek, aqylyŋa sai maqsattar ǧana tırşılık didaryn äigılemek!» Jetelı söz! Demek, maqsat – talpynys bırlıgınen baqyt basy qyltiiatyndai äserde qalasyz…

Sonda, qalai, Jomart baqyttylar sanatyna jata ma, özı? Şükır, densaulyǧynan tänı şailyqqan joq. Mausymdyq allergiiadan közı jasaurap, qyzaryp, jazyp jatqan qaǧazyna tönıp tüzelıp, kök siiamen sūlu da örnektı jazuyn bipazdap tüsırıp, kabinetıne tosynnan kırgen bızge: «alaŋdamaŋyz, allergiiasy tüskır ǧoi, soqtyqpaly qinaityn, äitpese, jalpy basy-qarynym dın aman» dep qatar kelıp qalǧan tüşkırıgı men köz sorasyna qol oramalyn alma-kezek syrǧyta bastaǧan-dy. Tapsyrys – maqalamyz bar edı, sonyŋ jaiyn aitqyzbai-aq, kınälı keiıppen özı aqtap alyp jatyr. Juyrda ındetıp qolǧa alyp bıtırıp, jetkızıp bermekşı… Jetkıze almady… Kenetten qiylyp kettı… Ömır jolynda, oi nöpırınde, qalam şaruasynda üzıldı. Körkem Kökşetauǧa taŋ eleŋınde jetıp alyp, oblystyq sessiiaǧa özı bas bop şyǧaryp jürgen «Arqa ajary» gazetın jaimalap körsetıp, alǧy künderge jospar qūru maqsatymen alyp-ūşyp kele jatqan. Kölık jyldamdyǧynan şyr ainalǧan sūlu Burabaidyŋ ǧajap körınısıne köz tıktei bere… arǧy jaǧy… jūtylyp kettı!..

Baqytty bolmaqqa ruh sabyrlyǧy kerektıgın aitqanbyz joǧaryda. Bır aqylǧa jeterlık sabyrly edı-au, sabazyŋ. Oqyp-toqyǧan şaǧynda, otbasynda, joldas-jora arasynda, gazettı on jyl basqarǧan qyzmetınde, nebır saiasatpen şarpylǧan qoǧamdyq jūmys qimyl-äreketınde sabyrlyǧy sūlu beinesın, biiazy mınezın, alşaŋ basqan adymyn jaǧymdy türlendırıp, ışkı buyr­qanǧan sezımın syrtqy baisalǧa jeŋdırıp, «jıgıttıŋ naǧyz töresı eken» degızerlık qyzyǧuşylyq pen qyzǧanyşty türtıp oiatatyn sabatty da nuly jerdei alaböten jaratylys edı-au! Äne, ör ruh, sirek märttık, saliqaly ızettık tal boiynan tabylatyn Jomarttyŋ qūima-qalyby «iä, ol – baqytty boluǧa jaratylǧan pende» degen tūjyrym jasatatyn. …Zerendıde Elbasymen saparlas bolyp, keiın oŋaşa qalǧanymyzda, Jükeŋ qoiu qaraǧaily ormannyŋ aiasyna salynǧan şaihanada erkın jazylyp syr bölısken. Şarşap jürgenın, gazettıŋ äbden tityqtatqanyn, kesek düniesın jazuyna mūrsat joǧyn, äne-mıne, töbesı körınıp tūrǧan alpys jasqa şyǧysymen, joǧary oqu oryndarynyŋ bırıne oqytuşylyqqa auysyp almaq oiy ber ekenın qamşy saldyrmai-aq sudyrata jönelgen. Äŋgıme auanynan, közındegı mūŋnan, jüzındegı kıreukeden «köp jazuym qalyp barady-au» degen syŋaily tüŋılıs sezılgen-dı… Sodan özı de köp ūzamady ǧoi…

Grek filosofynyŋ älgın­degı baqytty äspettegen üşınşı ölşemı qandai-dy? «Boiyna bıtken qabılet-darynyn jetıldıre tüsse, sol adam baqytty» dep tüiındelgenın taǧy eske sala­iyqşy. Jomarttyŋ Qūdai bergen qabılet-darynynda şek joq. Ony oi älemımen, tüiın-tiianaǧymen, parasat-paiymymen, tereŋ ­teoriialyq bılımımen, jan jüregı sorǧyştai qabyldaǧan bai ılımnıŋ sala-salasynyŋ, atap aitqanda, jurnalistık, filosofiia­lyq iı qanǧan talǧampazdyǧymen daralap, ärlı-boiauly, ūlttyq naqyşty oiu-örnek dälelımen üstemelei tüsıp, däleldep berer edık. Onyŋ kökırek közı jıtı edı. Özge körmeitındı ılıp-şalatyn. Astarly körınısten aiqyn syr tüie qoiatyn. Keşegını qoiasyn aqtaryp būtarlap, bügıngını ındete parşalap, erteŋnıŋ boljamyn däldıkpen qolǧa ūstatqandai etetın, söitıp qasterlı de qasiettı bılımpazdyǧyn oiyna tekşelep jinap, qajettı jerınde sol laǧyldaryn jarq etkızıp, tamsandyratyn.

Jomarttyŋ ömırlık yqylasymen ärı ynty-şyntymen berılgenı: «oqyǧan – bıledı, toqyǧan – tūtady» degen tūjyrymmen suarylǧan. Özınıŋ sözımen beinelesek: «Taŋdap, talǧap oqu, qūr ermek üşın emes, tanymyŋa demeu, tırşılıgıŋe jebeu bolatyn dünielerdı ındete jürıp ızdestıre oqu – ǧajaptyŋ ǧajaby» deŋgeiıne köterıledı eken. Sondyqtan da bolar onyŋ «Jaŋa kıtap – betı aşylǧanşa, jat jūrtqa jaŋa kelıp tüsken jas kelın tärızdes pe, qalai, jüzıne köz toqtatyp, didaryn tani bastaǧanşa, ümıt-tılekterıne toiat tappai dal ūrasyŋ» dep kıtapqa qūştarlyqtyŋ syryn beinelep, döp basyp aita bıluı.

İä, ol kıtapty anasyndai syilady, äkesındei ardaqtady. Düken sörelerın saǧattap süzıp tūryp alatyn. Qoltyǧyna qyzyqtap qysqan bır kıtap ony jer-kökke syiǧyzbai üiıne dedek qaqqyzatyn. Bas almaidy. Özın ūmytady. Basqa älemde, özge tırşılıkte saltanat qūrǧandai, qūmyǧa tüsedı. Ädette janyn sala oqityny – ǧylymi, filosofiialyq kıtaptar.

Orta mekteptı ana tılınde bıtırgen Jomarttyŋ bılım jelkenı qanatyn keŋge jaidy. Orysşany jetık meŋgerdı. Baiandamalar jasap, köpşılık aldyna suyryla söileitın bop qalyptasty. Qinalǧan. Qiyndyq qaitarymy jeŋıldık eken, mereilendı. Bügıngı Astananyŋ ızaşarlary – Aqmola, Selinograd qauymyna ūlttyq tını daralanǧan tūlǧa bop qalyptasty, tanyldy, süisındırdı. Üş balasy orysşa bıtırıp, özderınıŋ ana tılındegı asyl qazynalardy oquǧa, öz betterınşe tüsınıp, paiym­dauǧa şorqaq bolǧany janyna qanşalyqty batsa da, töl tılınıŋ üstemdıgı üşın küresın bır sät te bäseŋsıtken joq edı…

Onyŋ oqu qabıletı sirek qūbylystai taŋdai qaqtyratyn. Ömırge oqu üşın kelgendei, özge dünienı tärık etetın. Danalyqtyŋ aluan türlı nūsqalaryn terıp bılıp, odan filosofiialyq qaǧidalardy jüielep, taratuǧa könterlıkpen ysylǧan edı. Sokrat pen Diogender… Budda men Konfusii, Fales, Solondar… Ejelgı Ündı, Türkiia, Mysyr, arab-parsy älemı… Bärın-bärın atai kelıp, köz jeter tarihtan öz topyraǧymyzǧa aiaq tıresek, Qorqyt baba, Maiqy bi, Jüsıp Balasaǧūn, äl-Farabi… Aqtanberdı, Qaztuǧan… Asan qaiǧy men Būqar… Jalpy qazaqtyŋ myŋ bır şeşenı, jüz bır biı, handary men batyrlary qaldyrǧan ılkı mūralary – tırşılıktıŋ naǧyz danalyq nūsqalary ekenıne şeksız köz jetkızer edı.

Gazetke basşylyq jasap otyryp, onyŋ yŋyrşaq ainaldyratyn qat-qabat qareketınen tynys alǧan sätte oquǧa osylaişa sarsylyp otyrudan ne paida tapty eken? Sydyrtyp oqi bermei qalamyna da tynym bermeptı ǧoi, jaryqtyq. Jazǧandary jäne qandai! Eş äsıresız aitsaq, qynabynan suyrylǧan almas kezdıktei jarq-jūrq etedı. Kez kelgen şyǧarmasyn tūşynyp, rahat sezımmen oqisyz. Sapyrylǧan söz tasqyny emes, sanany oimen säulelendıretın paiymy kelıstı, tereŋ mändı, asqaq pafosty, ömırşeŋ düniege susyn qandyrasyz. Mäselenki, bır kıtap turaly resenziia jazdy ma, ol tuyndyny myŋ kıtappen salystyra qaraǧandai bolyp, jalqydan jalpy pıkır tuyndatyp, mol maǧlūmatpen kömkerıp tastaidy. Maqalanyŋ bas-aiaǧy jūp-jūmyr, bır-ekı bet qana. Al odan köl-kösır bılım ūryǧy şaşylyp jatqandai edı… Saraby qandai, tüiını qandai! Tamsandyrady. Söitsek, bärı miǧa jinaǧan bılımınıŋ ūşqyny eken ǧoi… Jazǧanynan bılımı körınbese, bärı beker eken-au! Syldyr suşa aǧady da ketedı.

Jazǧanynyŋ salymy bar ma Jomarttyŋ? Bar bolǧanda qandai! Ätteŋ, ätteŋ… jazylmai qalǧany qanşama! Közı tırısınde bır ǧana kıtaby şyǧypty. Ökınıştı-aq! «Şarbolat senım» – filosofiia­lyq-publisistikalyq proza. «Būl kıtaptyŋ atauyn osylai atadym, – dep tüsınık berıptı avtor. – Senım nege «şarbolat» ūǧymymen örımdes boluy kerek? Men oǧan nelıkten män berdım?.. Senımıŋdı şarbolattai şymyr, serpındı etu – ūzaq jol, üzdıksız eŋbek, tynymsyz ızdenıs pen talpynystyŋ jemısı… Adamnyŋ qai kezde nege, qalai sengenınıŋ ızı onyŋ ömır jolynyŋ ön bo­iynda sairap jatuǧa tiıs. Onyŋ tırşılıgı qalai ötkenıne jäne qalai ötetınıne basqaşa däiek joq. Senımıŋ – küşıŋ. Senımıŋ – ısıŋ. Senımıŋ qandai bolsa – ömırıŋ sondai. Qate, jaŋsaq, jemıstı-jeŋıstı ısterıŋnıŋ bärı tanymmen, senımmen sabaqtas. Basqaşa boluy mümkın de emes». Būǧan ne alyp-qosarsyŋ?

Sonymen, «Şarbolat senım» qandai kıtap? Oǧan elımız täuelsızdık alǧannan keiıngı kezeŋde baspasözde jaryq körgen taŋdauly publisistikalyq tuyndylary jäne estetikalyq-filosofiia­lyq proza janrynda jazylǧan jaŋa eŋbekterı jinaqtalypty. Avtor bügıngı qoǧam men adam problemalaryn tarihi jaŋa mümkındıkter men naqty ömır aiasynda qarastyrady. Myna örıs ala bastaǧan demokratiialyq ürdıs, örkenietter bettesuı, bükıl älemdı qamtyǧan jahandanu nyşandary ömırımızge taǧy qandai tosyn özgerıster äkelmek? Bız qandai baǧytty senımmen qalap, qandai qūndylyqtarǧa taban tıreuımız kerek?

Qoǧamdyq örısterde jeke adamdar berık taŋdau jasap, tegeurındı äreketter arqyly nyq senımmen ömır süruı üşın olar tiianaqty tanymǧa, ömırdıŋ örkendı küşterıne arqa süieuge tiıs eken. Jomart kıtabynyŋ temırqazyq ideiasy da, avtordyŋ eŋ negızgı leitmotiv kredosy da osy sūraqtarǧa jauap ızdeu. Mıne, būl kıtap osynysymen de qūndy.

Körnektı qalamgerdıŋ artynda qalǧan mūrasy – üş kıtap! Būl äzırge şyǧyp ülgergenı. Basqa qoljazbalarynyŋ taǧdyry beimälım. Retımen aitsaq, ekınşısı – «Älem oişyldary mūrasynan» seriiasymen şyqqan «Oi-qazyna antologiiasy. HH ǧasyr» jinaǧy. Jobanyŋ avtory J.Äbdıhalyq būl jinaqqa älem oişyldarynyŋ ülken legınıŋ tuyndylarynan üzındılerdı toptastyryp berıptı. Söitıp qazaq oqyrmandary tūŋǧyş ret HH ǧasyrdyŋ qoǧamdyq, saiasi-äleumettık, filosofiialyq oi-qazynasyna äbden den qoia alady. Sondai-aq Şäkärım Qūdaiberdıūly men ­Ahmet Baitūrsynūlynyŋ aqyl-oi mūrasymen de keŋırek tanysuǧa mümkındık mol. Jäne de mädeni-­ruhani ömırımızdegı alǧaşqy qadam boluymen de maŋyzy zor eŋbek. Ǧasyr qazynasy jaŋa myŋjyldyq bastauynda täuelsız Qazaqstannyŋ ılgerı tartqan köşın tüzesuge, söz joq, septıgın tigızedı degen oidamyz. Kökırektı küiınış kerneidı, antologiianyŋ jobasyn qūrastyryp, baspaǧa äzırlep, oǧan redaktorlyq etken aiauly qalamger köz maiyn tauysqan būl eŋbegın köre almai kettı… Ǧapyl dünie deseŋşı…

Kelesı kesek tuyndysy – «101 tolǧam, 1001 tüiın». Filosofiia­lyq baiyp. Orasan oişyl azamattyŋ artynda qalǧan teŋdessız mūrasy. Özı körmese de, qalyŋ elı qazaǧynyŋ köz quanyşyna ainalyp, oi-örısın baiytqan ömırşeŋ şyǧarma.

Endı sol telegei talǧamdy, tereŋ tamyrly tüisık pen tüiınderdıŋ bırsydyrǧysyna köŋıl audaryp körıŋız: «Mölşersız talǧam, ölşeusız tılek – ömırdıŋ qūty emes, qiianatyna, tıptı qasıretıne alyp keledı»; «Ökınışke qarai, köptegen qandastarymyz, qaisybır otandastarymyz, şyntuaitqa kelgende, ızgılıktı, asyl, asqaq sezım, şarbolattai berık senımmen örılgen mūrattardan maqūrym»; «Ärine, şegıne jetken qaişylyqtardan äiteuır bır apat bolmai qoimaityny oilantady…»; «Özınıŋ jeke müddesın köksegender ūltyna ädıl bolady dep senu – qotanǧa qasqyrdy «panalatqanmen» bırdei»; «Folklorlyq deŋgeiden özın joǧary sanaityn qazaqtar özınıŋ ūlttyq tegınen äldeqaşan qol üzgender dese bolǧandai…»; «Qazaqta, ūiat ta bolsa aitaiyn, özınde bardy ūqsatpau bylai, ony elemeitının maqtan köretın de mınez bar»; «Bıreuge kınä artyp, mın taǧudyŋ sebebı köp, al ony ūǧyp, tüsınudıŋ joly – jalǧyz: tek özıŋnıŋ kısıge degen talabyŋ men ölşemıŋdı säl özgertseŋ boldy. Demek, onyŋ tūrǧysyn da elep, onymen sanasuyŋ kerek»; «Ömır – küres» degen anyqtauyş şyndyqtyŋ bır ǧana qyry, al ömırdı köp jaǧdaidyŋ bırlıgı, üilesımı, tūtastyǧy tūrǧysynan alyp körıŋız, ol eşqandai da küres emes. Sondyqtan jarasuǧa, tabysuǧa, bırlıkke ūmtyluǧa bälendei şek, şekara qoiylmauy kerek. …«Ömır – küres» degen formulany asa absoliuttendırmegen dūrys. Syŋarjaqtyq bärıbır opa bermeidı».

Auyr da bolsa, bır aunatyp aita beretın boldyq qoi «özı körmei ketken kıtaby» dep. İä, sondai mūrasynyŋ bırı – «Aqseleuge jazdym hat» dep atalatyn epistoliarlyq esse. Jan aiamas dostardyŋ – Aqseleu Seidımbekov pen Jomart Äbdıhalyqtyŋ 1966-1998 jyldar aralyǧynda jazysqan hattary bügınde halqymyzdyŋ mol ruhani qazynasy retınde tarihta qalary kämıl. Būl kıtapqa tek Jomarttyŋ Aqseleuge jazǧan hattary ǧana berılgen. Ökınışke qarai, Aqseleudıŋ jauap hattary qūrastyruşylardyŋ qolyna tüse qoimaǧan syŋaily. Būl olqylyqtyŋ da orny tolar. Qos ädebietşınıŋ jauaptasqan hattary da jūptasqan küiı oqyr­mandar igılıgıne ainalar… Al myna kıtaptaǧy tereŋ paiymdy, tolǧaqty pıkırler är hattyŋ mazmūnyn baiytyp, önegelık tūjyrymymen qoǧam, adamzat müddesın tūzdyqtai tüsuımen de qūndy.

Qai hatta da şyndyqtan, ädıldıkten ainymaityn Jomarttyŋ jazǧany köŋıldı döptıgımen jailandyryp, oiǧa batyryp, beine bır körkem şyǧarma oqyp otyrǧandai, sanany san-saqqa jügırtıp, ömır atty asau teŋızben alparystyryp qoiatynyn qaitersıŋ. Qysqasy, bei-jai qaldyrmaidy. Qūr otbasynyŋ amandyǧyn sūrasqan qarabaiyr «sau-sälemettık» üstırt jazbalar emes. Mysaly: «Aqseleu! Hatyŋdy alysymen ıle äŋgımenı de oqyp şyqtym. Jai qoŋyr salqyn ǧana äser berdı. Ekı şalyŋda da daralyq mınez örılıp şyǧatyn özek bar, bıraq äŋgımede közdegen ideiaǧa jyǧa almapsyŋ jäne negızgı ideia kömeskı qalǧan» deuınde qanşalyqty dos şyǧarmaşylyǧyna degen jan yqylasy jatyr deseŋızşı! Köŋıl jyqpastyq emes, batyryp aityp otyr. Mıne, dostyqtyŋ qadır-qasietı osyndai ötkırlıkten de bılınse kerek-tı. Aqseleudıŋ jauaby qalai eken? Tulamaǧan şyǧar…

Aqseleudıŋ ızdenısıne «mai qūiatyn» myna bır aqyl-keŋesınıŋ de sipaty bölek: «…senıŋ küi aŋyzyn keşıktırmei qolǧa aluyŋ qajet. Halyqtyŋ özın-özıne, odan soŋ özge elge tanyluy üşın ondai eŋbektıŋ qūny mäŋgılık ölşeusız. Būl taqyryp – ärı körkem aŋyzdau äŋgımege de, ärı ǧylymi-saraptau eŋbekke de ie bermeitın ken qazyna. Kırıs tezırek. Özıŋ aitqan osy maqsattyŋ qadır-qūny ölşeusız ärı ömırşeŋ».

Özın ünemı qamşylai tüsıp otyratyn Jomart qol jetkızgenın äste mıse tūtpaidy. Şyǧarmaşylyqtaǧy ılgerıleu, tolysu, qanaǧatsyzdyq… Basyn idırtetın «osal» tūstary osy: «Aqseleu dos, arman köp, alǧan köp, bergenımız joq būl ǧūmyr tynşu berıp, tynyş ūiyqtatar emes. Mazasyz halde ündeser bır özıŋsıŋ dep aitamyn da bärın. Äitpese, jalpy älsızdıgıme qaramai, mende dätı berıktıŋ de jobasy baryn sen jaqsy aŋǧarǧan boluǧa tiıssıŋ» degendı beker meŋzep otyrmaǧan bolar. Ömırde tyndyrǧany köl-kösır bolsa da, auzyn qūr şöppen sürtıp otyr. Būdan onyŋ maqsat aiqyndyǧy men mūrat biıktıgı de sezılıp tūrǧandai.

Jä, Jomart hattarynan ajyraǧyŋ kelmes. Ömır ainasy ıspettı. Köŋılge bärın syiǧyzǧan. Älemge közdı aşyp qaraǧyŋ keledı. Jai bır tırlıktı emes, adamzattyq auyr jüktı, kelelı mındettı, erteŋnıŋ boljamyn däiektegen bılım salmaǧyn özıŋşe ekşegenge ne jetuşı edı. Oqyp-toqyǧany köp eken ǧoi. Äsem kelbetınen, oily közınen, mırdıŋ oǧyndai sözınen, tıptı kelıstı jürıs-tūrysynan bılımdarlyǧy baiqalyp tūratyn tegeurındı tūlǧa eken, saǧyndyrǧan Jomart!

Tüisık tüiını mynadai: «Şarbolat senım», «101 tolǧam, 1001 tüiın», «Aqseleuge jazdym hat» – osy üş taǧan eŋbekterınıŋ basyn qosyp, kereǧarys tom etıp halyq kädesıne jaratsa… Sebebı Jomart Äbdıhalyqtyŋ maǧynaly sürgen ömırı: zaman beinesı, qoǧam bederı, adam jasampazdyǧy – bärı-bärı solardyŋ betterınde öşpestei taŋbalanǧan ǧoi!

Demek, qairan Jomart bızben bırge ömır sürıp jatqandai eken-au! Jan tükpırıne laǧyl-marjan qattalypty. Sonyŋ şaqpaǧynan şaşyraǧan altyn säule ūşqyny eşbır bäseŋsımeitındei… Är jürektı arailandyryp tūr!

 Qaisar ÄLIM,

jazuşy, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı