Balany ziiandy astan saqtaiyq

«Astana aqşamy» gazetı jyldyŋ basynda «Tamaqtan töngen qauıp» (№4, 11.01.2024, Q.Üsemhanūly) degen taqyryppen ötkır maqala jariialap, Qytaidan äkelıngen balalar densaulyǧyna qauıp töndıretın ziiandy taǧamdardan saqtanu turaly dabyl qaqqany oqyrmannyŋ esınde bolar. Basylym kötergen mäselege senator Bibıgül Jeksenbai bırden ün qosyp, Senattyŋ plenarlyq otyrysynda Ükımet basşysynyŋ atyna deputattyq saual joldap, «qoqys» taǧamdardan elımızdıŋ naryǧyn, balalardyŋ densaulyǧyn qorǧau baǧytynda naqty ūsynystaryn jetkızdı.

Deputat dabyl qaqty

Eŋ aldymen deputattyq saualdan üzındı keltırelık. «Soŋǧy kezde Qazaqstan naryǧynda şyǧu tegı belgısız ziiandy taǧamdar qaptap kettı. Alys-jaqyn elderden «qoqys» taǧam-tauarlar arbalap ta, dorbalap ta tasylyp jatyr. Eŋ qorqynyştysy, «qoqys» taǧamdardyŋ köbın köşeler men jertölelerınde jasaidy. Qytaidyŋ özınde būl önımnıŋ ziiandy ekenı däleldenıp, saittarynda «qoqys» taǧamdary dep körsetken. Qytai bilıgı mūndai zalaldy taǧam öndıruşılermen küresıp jatsa da, «qoqys» taǧamdar qorǧalmaǧan şetel naryǧyn jaulap jatyr. 2023 jyldyŋ 11 aiynda kedendık statistika boiynşa Qazaqstannyŋ Qytaidan importy 14 mlrd AQŞ dollaryn qūraǧan. Qytai Qazaqstannyŋ syrtqy saudasynyŋ jalpy kölemınde (26,8%) 1-oryn alady (EAEO-ǧa müşe memleketterdı esepke almaǧanda). Būl körsetkış ışınde «qoqys» tauarlar ülesı qanşa ekenı belgısız. Osy oraida sūraq! Bırınşıden, elımızdıŋ arnaiy zaŋdaryna säikes, är önımde qazaq nemese orys tılderınde şyǧaruşy turaly, qūramy, paidalanu merzımı turaly aqparat boluy tiıs. Alaida düken men bazarlarda satylatyn baǧasy arzan, közdıŋ jauyn alatyn ziiandy taǧamdar boiynşa būl talaptar nelıkten saqtalmaidy? Ekınşıden, şetelden aǧylǧan tauarǧa aqşasyn tölese, jyldam sertifikat aluǧa kömektesetın ǧalamtordaǧy jarnamadan köz sürınedı. Jeke deldal kompaniialardyŋ būl baǧytta köptıgı naryqtaǧy sapasyz tauardyŋ köbeiuıne äkelıp otyrǧan joq pa? Üşınşıden, ziiandy taǧamdardyŋ jarnamasy jaily aitpau mümkın emes. Öitkenı bügınde jūrt, äsırese balalar qanty mol, tūzdy, maily, himiialyq qospalardyŋ mölşerı köp önımder jarnamalarynyŋ erıksız körermenı bolyp otyrǧany jasyryn emes. Ärine, jarnama tiıstı zaŋdarmen rettelgenmen, olarda densaulyqqa ziiandy önımder turaly aqparattyŋ taraluyn şekteitın normalar joqtyŋ qasy. Elımızde balalarǧa arnalyp jarnamalanatyn as-sudyŋ şamamen 72 paiyzy DDŪ tarapynan tyiym salynǧan azyq-tülıkke jatady eken. Ziiandy taǧamdar jarnamasyn köbeitu – tüsıne bılgenge jamandyqqa azǧyru. Sondyqtan būǧan barynşa şekteu qoiu, qajet jerınde tyiym da salu kerek. Törtınşıden, kündelıktı astyŋ aǧzaǧa qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın taǧamdaǧy qant, tūz jäne qanyqqan mailardy baqylau maŋyzdy. DDŪ-nyŋ tamaq önımderındegı qant pen tūzdyŋ qūramy jönındegı qaulysy boiynşa onyŋ mölşerı 5%-dan aspauy qataŋ oryndaluy tiıs. Bügınde älemde ziiandy taǧamǧa qosymşa salyq salu praktikasy aitarlyqtai keŋ taraǧan. Soŋǧy 10 jylda mūndai salyq Daniia, Ekvador, Egipet, Fransiia, Vengriia, Meksika, AQŞ jäne basqa da elderde bar. Osy salyq türı engızılgen elderde öndıruşıler men satuşylardyŋ 70%-y ziiandy jäne qosymşa salyq salynatyn önımderdı qysqartty. Halqymyzdy ziiandy taǧamdardan qorǧau, atalǧan mäselede dūrys baǧyt körsetu şaralary memlekettık deŋgeide qolǧa alynuy tiıs» dep mälım ettı B.Jeksenbai.

Halyq qalaulysy eldık mäselenı şeşu baǧytynda naqty 7 ūsynys aitty.

Ükımet esep berdı

Köp ūzamai Ükımet atalǧan mäsele boiynşa qolǧa alynǧan jäne atqarylǧan jūmystar boiynşa esep berdı. Qoǧam nazaryndaǧy ötkır mäsele bo­iynşa 12 nauryzda Senat qabyr­ǧasynda arnaiy otyrys öttı. Basqosuǧa senatorlar Bekbol Orynbasarov, Nuriia Niiazova, Ǧaliasqar Sarybaev, Älışer Satvaldiev jäne Oqu-aǧartu, Densaulyq saqtau, Sauda jäne integrasiia, Qarjy, Mädeniet jäne aqparat ministrlıkterınıŋ, sondai-aq «Qazaqstan Respublikasy tūtynuşylar qauymdastyǧy» zaŋdy tūlǧalar bırlestıgınıŋ basşylary men ökılderı qatysty. Halyqtyŋ densaulyǧyn jaqsartu mäselesı men joldary kezdesudıŋ basty taqyryby boldy.

Deputattyq saualda ziiandy, sonyŋ şetten tasylatyn «qoqys» taǧamdar, «sūr sertifikattar» men olardy jarnamalau mäselelerı qozǧalǧan bolatyn. Osy mäselege orai Bibıgül Jeksenbai qūzyrly organ jetekşılerınıŋ bergen derekterı men aqparattaryn oqyrman qauymmen bölıstı.

«EAEO keŋıstıgınde «sūr sertifikattardyŋ» basymdyly­ǧynyŋ ötkır problemasy bar. Säikestıktı rastau qūjattary köbınese räsımderdı būzumen nemese synaqsyz berıledı, būl kontrafaktılık önımderdıŋ köbeiuıne jäne adam densaulyǧyna terıs äser etuıne alǧyşart jasaidy. 2022 jyly Qazaqstanda basqa elderde berılgen 200, al 2023 jyly 300 «sūr sertifikat» joiyldy. 2023 jyly azyq-tülık tauarlarynyŋ 3194 partiiasy qarap-tekserıldı, säikes kelmeitın 120 tonnadan astam tamaq önımın äkelu toqtatyldy» delıngen Ükımettıŋ resmi jauabynda.

 127 tonna önım satylymnan şyǧaryldy

Endı Ükımet jauabynyŋ tolyq mätının ūsynaiyq.

«Erte jastaǧy balalarǧa arnalǧan balalar taǧamyn (qospa, ezbe, şyryn, biologiialyq belsendı qospalar, konservı jäne t. b.) äkelu jäne ötkızu Euraziialyq ekonomikalyq odaqtyŋ memlekettık tırkeu turaly kuälıkterınıŋ bıryŋǧai tızılımınde ornalastyrylǧan memlekettık tırkeu turaly kuälıkter bolǧan kezde jüzege asady. Basqa tamaq önımderı, onyŋ ışınde energetika susyndary, chipsıler, fast-fud jäne basqa da ziiandy önımder säikestık turaly deklarasiia bolǧan kezde elge äkelınedı jäne önımdı baqylau maqsatynda satyp alu jäne olardy sanitarlyq-epidemiologiialyq monitoringıleu şeŋberınde ötkızu satysynda baqylanady. Önım talaptarǧa säikes kelmegen kezde lauazymdy adamdar ony äkeludı (importyn) uaqytşa toqtata tūru jäne tiıstı saraptamaǧa jıberu turaly şeşım qabyldaidy nemese Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnamasynda belgılengen tärtıppen ony Qazaqstan Respublikasynyŋ aumaǧyna äkeluge (importqa) tyiym saludy belgıleidı. 2023 jyly azyq-tülık tauarlarynyŋ 3194 partiiasy qarap-tekserıldı, säikes kelmeitın 120 tonnadan astam tamaq önımın äkelu toq­tatyldy. Jalpy alǧanda, res­publika boiynşa 153 tonna­dan astam azyq-tülık önımı men şikızat, onyŋ ışınde 127 tonnadan astam basqa elderden äkelıngen önım, 26 tonnadan astam otandyq öndırıs satylymnan alyndy. Işkı naryqty qorǧau mäselelerı barlyq müddesı memlekettık organdardyŋ (Sauda jäne integrasiia, Auyl şarua­şylyǧy, Densaulyq saqtau, Qarjy ministrlıkterı, Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ Şekara qyzmetı) qatysuymen ahualdyq ştabta ünemı qaralady.

Anyqtama üşın: akkreditteu subektılerın memlekettık baqylau boiynşa 217 ıs-şara öttı, önımnıŋ säikestıgı turaly 1689 sertifikattyŋ/deklarasiianyŋ küşı joiyldy, 33 mln teŋgeden astam somaǧa äkımşılık aiyppūl salyndy, 60 attestattyŋ (akkreditteu jönındegı organ jäne aumaqtyq departamentter) akkredittelgen qyzmetı toqtatyldy.

2023 jyly azyq-tülık tauarlarynyŋ 3194 partiiasy qarap-­tekserıldı, säikes kelmeitın 120 tonnadan astam tamaq önımın äkelu toqtatyldy. Jalpy alǧanda, respublika boiynşa 153 tonnadan astam azyq-tülık önımı men şikızat, onyŋ ışınde 127 tonnadan astam basqa elderden äkelıngen önım, 26 tonna­dan astam otandyq öndırıs ­satylymnan alyndy

Jaǧdaiattyq ştabtyŋ 2023 jylǧy qazandaǧy köşpelı keŋesınde Memlekettık şekaranyŋ Qazaqstan-Resei uchaskesındegı ötkızu punktterıne baryp, sapasyz jäne qauıptı importtyq önımderdı äkeluge jäne ainalymyna jol bermeu maqsatynda şekara maŋyndaǧy baqylau boiynşa ūsynymdar jäne şaralar qabyldau jönındegı bırlesken ıs-qimyl algoritmı äzırlendı.

Būdan basqa, otandyq öndıruşılerdıŋ mausymdyq qajettılıkterı men ūsynystary eskerıle otyryp, önımder bo­iynşa özara ıs-qimyl tetıgı äzırlendı, oǧan qatysty qosymşa baqylau şaralary qoldanyluy mümkın. Bılım beru jäne tärbieleu obektılerıne qoiylatyn sanitariialyq qaǧidalarda mektepke deiıngı ūiymdarda, bılım beru jäne tärbie obektılerınde, balalar üilerınde, balalardy sauyqtyru jäne sanatorii obektılerınde ziiandy tamaq önımderın (ydysqa qūiylǧan mineraldy jäne auyz sulardy qospaǧanda) gazdalǧan, emdık jäne emdık-­ashanalyq mineraldy sulardy, tättı alkogolsız susyndardy, alkogolsız energetikalyq (sergıtetın) susyndardy, konsentrasiialanǧan diffuziialyq şyryndardy; fast-fudtardy: gamburgerlerdı, hot-dogtardy, pissalardy, naggetter, chipsıler (chipsondar), dämdık qospalary bar tūzdalǧan krekerlerdı satuǧa tyiym salu belgılengen.

Qazırgı uaqytta mektepke deiıngı ūiymdarda, jetım balalar men ata-anasynyŋ qamqorlyǧynsyz qalǧan balalarǧa, tehnikalyq jäne käsıptık bılım beru ūiymdarynda bılım aluşylar men studentterge arnalǧan ūiymdarda tärbielenetın balalardyŋ tamaqtanu normalary qaita qaraldy (tamaq önımderındegı qant mölşerı azaiady, kartop normalary basqa kökönısterdıŋ sanyn köbeitu esebınen azaiady, kündelıktı rasionǧa süt jäne süt qyşqyly öşımı, A, D, E därumenderımen baiytylǧan taǧamdar engızıldı); Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ ūsynymdaryna säikes tūz normalary şektelgen (täulıgıne 5 g-nan aspaidy) (şūjyq önımderın alyp tastau esebınen et önımderınıŋ (et, qūs etı) normalary ūlǧaidy, keptırılgen jemıster sany ūlǧaidy).

Qazaqstan mektepterınıŋ 20 paiyzynda Qazaq taǧamtanu akademiiasy äzırlegen därumender men mineraldarmen baiytylǧan önımderdı qosa otyryp, oquşylardyŋ tamaqtanu rasiony boiynşa bıryŋǧai standarttar engızıldı. Astana qalasynyŋ 6 mektebınde, Almaty qalasynyŋ 3 mektebınde «Ūlttyq mektep ashanasy» qanatqaqty jobasyn ıske asyru bastaldy. Jaŋa model mektepte tamaqtanu mädenietın qalyptastyru bo­iynşa kezeŋ-kezeŋmen şaralar keşenın qarastyrady. Öŋırde öndırıletın otandyq önımdı paidalana otyryp, mäzırdı äzırleu bölıgınde norma engızıldı. Medisinalyq mekemeler men bılım beru ūiymdarynda tamaqtanudy ūiymdastyru standarttary bekıtıldı, onda tamaqtanudy ūiymdastyrudyŋ jalpy qaǧidattary men tärtıbı aiqyndaldy.

2023 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa mektepke deiıngı ūiymdarmen halyqtyŋ äleu­mettık osal toptaryna jatatyn otbasylardan şyqqan 97,4 myŋ bala tegın tamaqpen qamtyldy. Jalpy 2023 jyly jergılıktı biudjet qarajatynan 4 mlrd teŋgeden astam qarjy bölındı. Käsıpkerlermen asa maŋyzdy zattardyŋ (tūz, qant, transmailar) qūramyn eskere otyryp, tamaq önımderınıŋ qaptamasyna qosymşa tüstı indikasiia engızu arqyly tüstı taŋbalaudy engızu boiynşa jūmys jalǧasuda. Qazırgı uaqytta qūramynda qant bar susyndarǧa salyq engızu mäselesı Parlament Mäjılısınde qaralatyn «Keibır zaŋnamalyq aktılerge densaulyq saqtau mäselelerı boiynşa tolyqtyrular men özgerıster engızu turaly» zaŋ jobasy şeŋberınde qaraluda. Densaulyq saqtaudy damytudyŋ 2026 jylǧa deiıngı tūjyrymdamasynda dūrys jäne ūtymdy tamaqtanu, salauatty ädetterdı balalar arasynda qalyptastyru mäselelerı bo­iynşa aqparattyq-tüsındıru jūmysyn jürgızu közdelgen. Densaulyq saqtau, Mädeniet jäne aqparat ministrlıkterı ūlttyq teleradioarnalarda balalarǧa ziiandy tauarlardy jarnamalau boiynşa uaqytşa şekteuler engızu mäselesın pysyqtauda.

Qoǧamdyq densaulyqtyŋ özektı mäselelerı boiynşa organdar men ūiymdardy ūiym­dastyruşylyq-ädıstemelık süiemeldeudı, salauatty ömır salty men dūrys tamaqtanu qaǧidattaryn engızu jönındegı baǧdarlamalardy äzırleudı DSM Medisinalyq kömektı ūiymdastyru departamentınıŋ Qoǧamdyq densaulyq saqtau jäne oŋaltu basqarmasy men DSM «Qoǧamdyq densaulyq saqtau ūlttyq ortalyǧy» ŞJQ RMK jüzege asyrady. Densaulyq saqtau ministrı A.Älnazarovaǧa deputattarmen kezdesu ūiymdastyryp, atalǧan mäseleler boiynşa qabyldanyp jatqan şaralar turaly naqty baiandau tapsyryldy».

Bibıgül JEKSENBAI, Senat deputaty:

– Ärine, adam aǧzasyna ziiandy taǧamdarmen küres­te memlekettık organdar men qoǧamdyq ūiymdar küş bırıktıre jūmys ısteuı kerek. Ziiandy taǧamdarǧa şekteumen qatar, paidaly, otandyq önımderdı barynşa qoldau jäne nasihattau qatar jürgen dūrys. Bastysy, mäselege köŋıl bölınıp, naqty ıs-şaralar qolǧa alyna bastaǧany quantady. Sauda men käsıpkerlıktı balalarymyzdyŋ densaulyǧy – ūlt keleşegı esebınen jasauǧa jol bermeuımız qajet.