Qazaq tarihynda maŋyzdy oryn alatyn oqiǧa – qazaq bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş sezıne biyl 100 jyl toldy.
S ezde qazaq jazuyna negız bolatyn jüie; qazaq tılındegı dybystardyŋ jıkteluı; «b», «d», «ǧ», «g» dybystary; «q» men «k», «ǧ» men «g» dybystarynyŋ tabiǧaty; «u» men «i» dybystarynyŋ tabiǧaty; qazaq tılındegı ymyra; «h», «ş», «f», «h» ärıpterı; süieu taiaq; bıteu buyn erejesı; t. b. mäseleler basa talqylandy. Äsırese «u», «i» dybystarynyŋ tabiǧaty talas tudyrady. Ahmet Baitūrsynūly, Eldes Omarov syndy ǧalymdar qazaqşa dybystardy dybys jüiesınşe jıktegende «u» men «i» dauysty dybystarǧa jatpai, dauyssyz «r» men «l»-ǧa qosylyp ketetının, qazaqşa «tau», «müiız» syqyldy sözder bırsypyra türık halyqtarynda «taǧ», «mügız» türınde aitylatynyn negızge ala otyryp, «u» men «i» dauyssyz ekenın däleldegenmen, sezge qatysuşylar arasynda bırauyzdylyq bolmaǧandyqtan, bes kısıden (Ahmet Baitūrsynūly, Teljan Şonanūly, Eldes Omarūly, Mūhtar Myrzaūly, Halel Dosmūhamedūly) qūralǧan komissiia jasaqtalyp, būl mäsele arnaiy talqylanady. Komissiiaǧa Ahmet Baitūrsynūly töraǧalyq etedı. A.Baitūrsynūly aiaǧy «ūu», «yu», «yi» bolyp tynatyn sözderge türlı qosymşa jalǧap, ony dauysty dybystardyŋ jūrnaq-jalǧauymen salystyrǧanda da, qai jaǧynan teksergende de «u» men «i» dybystaryn dauysty deuge bolmaitynyn, ekeuınıŋ de dauyssyz ekenın däleldeidı. Qazaq tılınde dauysty «u» men dauysty «i»-dyŋ bar-joǧyn dauysqa salǧan kezde Älihan Bökeihanūly, Eldes Omarūly, Halel Dosmūhamedūly, Mırjaqyp Dulatūly, Nyǧmetjan Şaǧiūly, Ahmet Baitūrsynūly, Manan Tūrǧanbaiūly, Erǧali Aldoŋǧarūly, Myrza Nauryzbaiūly, Moldaǧali Joldybaiūly, Rüstem Aqbarūly – barlyǧy 11 kısı qazaq tılınde dauysty «u», «i» dybystary joq ekenın qoldap dauys beredı, 6 adam (Raqym Sügırūly, İşanǧali Arabaiūly, Mūqtar Myrzaūly, Näzır Töreqūlūly, Nūǧyman Zalyūly, Nūrtaza Eralyūly) qazaq tılınde dauysty «u» men «i» bar ekenın qoldap dauys beredı. Sezde ziialylar «u» men «i»-dıŋ jazyluy dybys jüiesınşe boluy kerek» degen şeşımge keledı.
Bılımpazdar sezınıŋ jazu erejelerı taqyrypty qaulysy boiynşa:
* «h», «f», «h» ärıpterı qazaqşa älıpbiden şyǧarylady;
* būryn «ch» ärpımen jazylyp jürgen dybystyŋ ärpı «ş» bolady; «ch» ärpı qazaqşa älıpbiden şyǧarylady;
* söz basyndaǧy dauysty ärıptıŋ aldynda süieu taiaq jazu erejesı būzylady; dauysty ärıpter sözdıŋ basynda da basqa jerlerındegıdei süieu taiaqsyz jazylady; söz basyndaǧy «a» mätsız «a» bolyp jazylady;
* «ǧ» ärpı nüktesız «ǧ» bolyp jazylady;
* qazaq tılındegı dybystardyŋ sany 24; olardyŋ älıpbidegı retı a, b, p, t, j, d, r, z, s, ş, ǧ, k, q, g, ŋ, l, m, n, o, ü, u, e, y, ş türınde bolady;
* 24 dybys öz ışınen dauysty (a, o, ū, e, y); jarty dauysty (r, l, u, i; ūiaŋ: ŋ, m, n); qataŋ (b, p, t, s, ş, q, k); ymyraly (j, z); ymyrasyz (d, ǧ, g) türınde jıkteledı;
* ymyraly dybystarǧa «d»-men bastalyp jalǧanatyn jalǧau, jūrnaqtar («dıkı», «daǧy») qataŋ dybystarǧa «t»-men bastalyp jalǧanady, olardyŋ jazyluy dybys jüiesınşe bolady;
* «y» bıteu buynda jazylmaidy» degen ereje būzylady; «y» bar jerınde qalmai jazylady («yntyq», «bıi», «jazyu»);
* söz artynan aitylatyn demeuler aldyndaǧy sözden syzyqşasyz bölek jazylady. Ondai demeuler tübır söz ben jalǧaudyŋ arasynda aitylsa, tübır sözge syzyqşamen jalǧanyp, jalǧaumen bırge jazylady («jaqsyma?»; «jaqsy aq ba?»; «jaqsy-mysyn?»; «jaqsy-aq-bysyn?»);
* ündestık zaŋyna kelmeitın «ker», «dıkı», «paz» syqyldy jūrnaqtar tübır sözge qosylyp jazylady. Ondai jūrnaqpen jazylǧan sözdıŋ tübırınde däiekşı bolsa, däiekşı jūrnaq qosylǧanda da qalmai jazylady («tūzdıkı», «tüzdıkı», «sözıuar», «bılımpaz»); t. s. s.
Qazaq bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş sezınıŋ 15 mausymdaǧy kündızgı mäjılısınde älıpbi turaly baiandamany qazaq tıl bılımınıŋ negızın qalaǧan ǧalym, qazaq jazuynyŋ reformatory A.Baitūrsynūly jasaidy. Mäjılıste bırınşı bop söz alǧan ǧalym älıpbi tüzeu türık jūrtynda köpten kele jatqan mäsele ekenın aita kelıp, türık älıpbiınıŋ tübı arabtan şyqqanmen, türık tılıne ikemdelıp, özgerıs kırıp, taza küiınde tūrmaǧandyqtan, ony «arab älıpbiı» demei, «türık älıpbiı» dep atap tūrǧanyn eskertedı. Ahmet Baitūrsynūly türık jūrttary älıpbi tüzegende bärı qosylyp, bır älıpbi tüzei almaitynyn eskerte kelıp, onyŋ özındık sebepterın: «Öitkenı tılderındegı dybystarynyŋ türlerı bırdei emes. Dybystary bırdei bolmasa, bärıne bırdei jalpylap älıpbi jasauǧa bolmaidy, öitkenı olai jasalǧan älıpbidıŋ ne ärıpterı tüs kelmeske tiıs, ne ärıpterınıŋ dybystary tūs kelmeske tiıs. Sondyqtan «türık jūrttary üşın bır älıpbi tüzeu» degen mäselenı «bır älıpbidı bärı negızge alyp, türık jūrtynyŋ ärqaisysy öz tılıne üilestıru» dep tüsınu kerek. Solai bolǧan soŋ bızge eŋ äuelı negız bolarlyq älıpbıi kerek; sol älıpbidı qarastyryp tabuymyz kerek» dep naqtylaidy.
Ahmet Baitūrsynūly jaqsy älıpbidıŋ 4 türlı sipatyn körsetedı: «Jaqsy älıpbi tılge şaq bolu kerek. Ölşenbei tıgılgen o jer, bū jer boiǧa juyspai, qolbyrap, solbyrap tūrǧan keŋ kiım siiaqty artyq ärıpterı köp älıpbi de qolaisyz; boiyŋdy qysyp, tänıŋdı qūrystyryp, tyrystyryp tūrǧan tar kiım siiaqty ärpı kem älıpbi de qolaisyz bolady. Jaqsy älıpbi jazuǧa jeŋıl boluǧa tiıs. Älıpbidıŋ ärıp sügıretterı qiyn bolsa, müşelerı köp bolsa, jazudy ūzaqtatyp, uaqytty köp alady. Älıpbidıŋ jaqsysy baspa ısıne qolaily boluy tiıs, ärpı tızgende oŋai tızıletūn, basqanda oryndy az alatūn älıpbi baspa sözdı arzandatady. Jaqsy älıpbi üiretuge de qolaily boluy tiıs. Ärpı sara jazuǧa oŋai, baspasy men jazbasynyŋ suretı jaqyn älıpbi üiretuge jeŋıl bolady. Jaqsy älıpbige laiyq būl tört sypatqa kelmeitūn älıpbilerdıŋ bärı de kemşılıktı älıpbi bolmaq. Tūtynyp jürgen türık älıpbiın būldaǧanymyzda da, basqa älıpbidı būldaǧanymyzda da osy tört sypat jaǧynan qarap būldauymyz kerek».
Ǧalym tūtynyp jürgen älıpbidı tastap, basqa älıpbi alu öte qiyn jūmys ekenın, ony ısteuge köp küş, köp qarjy kerek bolatynyn, ondai özgerıs ısteuge adamy, qūraly sai, jūmsauǧa qarjysy mol, äldı jūrttardyŋ qolynan keletının, qazaq siiaqty «anasy da, mynasy da joq, meşeu jūrttarǧa bır älıpbidı tastap ekınşı älıpbidı ala qoiu oŋai jūmys emes» ekenın eskerte kelıp, qazaqtardyŋ türık älıpbiın tüzep, tılıne şaǧyndap älıpbi jasap alǧanyna on jyldan asyp bara jatqanyn aitady: «Qazaq älıpbiı türık älıpbiın negızge alyp, qazaq tılı üşın älıpbi jasau oŋai ekenın körsettı. Qazaq «basqa älıpbi alamyz» dese, «özgelerdı elıkteumen alamyz» demese, «öz älıpbiı jaramaǧandyqtan, şarasyz bolyp alamyz» demeidı. Qazaq tılınıŋ dybystary anyqtalyp, aşylǧan, ol dybystarǧa ärıp arnalǧan. «Älıpbi» degen osy bolady. Bız: «Älıpbi tüzeimız» degende «türık älıpbiın tılımızge kelmegen soŋ tastap tüzeimız» demeimız, «Älıpbiımızdıŋ tüzelmei qalǧan jaǧy bar; sonysyn ǧana tüzeimız» deimız».
Ahmet Baitūrsynūly jaqsy älıpbidıŋ belgılerın negızge ala otyryp, latyn älıpbiı men türık älıpbiın özara salystyrady. Tılge şaqtyǧy tūrǧysynan taldai kelıp, ǧalym qazaq dybysyna türık älıpbiınen erejesız, özgertusız 19 ärıp säikes kelse, latyn älıpbiınen 14-aq dybys säikes keletının; türık älıpbiınde bır dybysqa ekı ärıp (digraf) alynbaitynyn; latyn älıpbiın alǧanda ondai bolatynyn; jazuǧa jeŋıldıgı tūrǧysynan türık älıpbiı latyn älıpbiınen äldeqaida ozyq ekenın, türık älıpbiınde qalamdy bır sermeumen jazylatyn ärıpter köp ekenın («qalamnyŋ bır sermeuımen jazylatūn ärıp ekı sermeumen jazylatūn ärıpten şapşaŋyraq jazylady, qalamnyŋ qysqa sermeuımen jazylatūn ärıp ūzyn sermeumen jazylatūn ärıpten şapşaŋyraq jazylady»); türık älıpbiınde qalam sermeuı 33-41 (köbı – nükte), latynda 53 ekenın, türık älıpbiındegı sermeudıŋ köbı nükte siiaqty qysqa sermeu ekenın eskertedı; baspaǧa qolailylyǧy jaǧynan alǧanda da türık älıpbıiınıŋ baspasyn daralasaq, taǧy da latyn älıpbıiınen äldeqaida artyq bolyp şyǧatynyn aitady. Jaqsy älıpbidıŋ törtınşı qasietı – üiretuge jeŋıldıgı ekenın eskerte kelıp, 1) ärıpterınıŋ pışını sara; 2) baspa türı men jazba türı jaqyn; 3) suretı jazuǧa şeberlıktı onşa kerek qylmaityn älıpbi üiretuge jeŋıl bolatynyn aita kele «türık älıpbiınıŋ 14 ärpın jazyp üirengen soŋ bylaiǧy ony üiretusız jazylatynyn» eskertedı. Ekı älıpbidı salystyra kele Ahmet Baitūrsynūly: «Tekserıp qarasaq, latyn älıpbiınıŋ türık älıpbiınen kemdıgı bolmasa, artyqtyǧy körınbeidı. Jamannan jaqsyǧa zalaldan paidaǧa boi ūru – jönı bar dūrys ıs, ony ärkım-aq qostauy tiıs, jaqsydan jamanǧa, paidadan ziianǧa boi ūrǧanda, ony «dūrys» dep qostauǧa bolmaidy. «Latyn älıpbiın alamyz» deuşıler ol älıpbidıŋ türık älıpbiınen ne artyqtyǧyn aiqyndap aşpai, paidaly ekenın bainalap tüsındırmei, «tek pälen-tülender alyp jatyr; bız de alamyz» deidı. Elıkteu men lepırtu bazary köterıŋkı närse ekenı ras; bıraq «bıreu alyp jatyr eken» dep latyn älıpbiın aluǧa bolmaidy. Bıreudıŋ ıstegenın dūrys, būrysyn teksermesten ısteu tek elıkteu bolady. Tek elıkteudı «maimylşa elıkteu» dep aitady. Tese qarap tekserıp, «türık älıpbiınen latyn älıpbiınıŋ artyqtyǧy mynau, paidalylyǧy mynau» dep közge körsetken eşkımdı älı körgenım joq. Köbınıkı qūr dübırge qyzu, dürmekke eru syiaqty körınedı» dep sözın qorytady.
Ahmet Baitūrsynūly türık älıpbiınıŋ tiımdılıgın jan-jaqty däleldegenmen, Mäskeudıŋ arnaiy tapsyrmasymen kelgen Näzır Töreqūlūly latyn älıpbiıne köşu turaly mäsele köteredı. N.Töreqūlūlynyŋ baiandamasynan keiın kündızgı mäjılıste Mırjaqyp Dulatūly, Eldes Omarūly, keşkı mäjılıste Halel Dosmūhamedūly, Manan Tūrǧanbaiūly, İşanǧali Arabaev syndy ziialylar da A.Baitūrsynūly ūstanymyn jaqtap söileidı. Mäjılıske qatysuşylar latyn älıpbiın jaqtauşylar men türık älıpbiın jaqtauşylar retınde ekıge bölınedı. Türık älıpbiın Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatov, Eldes Omarūly, Halel Dosmūhamedūly, Manan Tūrǧanbaiūly, İşanǧali Arabaev syndy zertteuşı-ǧalymdar jaqtasa, latyn älıpbiın kömenes partiiasynyŋ qazaqstandyq komitetınıŋ ökılı Erǧali Aldoŋǧarūly, Qostanaidyŋ gübırnelık oqu bölımınen kelgen ökıl – Nūrtaza Eralyūly, Qanapiia Qazanǧapūly siiaqty qairatkerler jaqtaidy. Qorytyndy sözge şyqqan Ahmet Baitūrsynūly: «Näzırdıŋ bar dälelı – latyn ärıpterı daralyǧynan baspa jūmystaryna jeŋıldık keltıretündıgı ǧana. Bız de türık ärpınıŋ dara türın tauyp otyrmyz. Sonymen jazǧanda būryn türıkşe tanyitūndar ejelep bolsa da oqyi alady. Latyn ärpımen basylǧan sözderdı ejelep oqyuǧa da joq. Latyn ärpın elıktep azyrbaijan da alyp edı. Aiaǧynda ıske asyra almai, būl uaqytta būrynǧy şyǧarǧan dekretın özgertıp, türıkşe ärıpke qaita ainalyp kelıp otyr» dei kelıp, öz jobasynda: «qazaq tūtynyp otyrǧan türık älıpbiınıŋ baspa türınıŋ dara bolmauy baspa ısıne de, üiretıu jaǧyna da qolaisyzdyq qylatyn bolǧandyqtan, ol qolaisyzdyqtan qūtylu üşın türık älıpbiınıŋ özın tüzetu özge älıpbi aludan anaǧūrlym oŋai bolǧandyqtan, türık älıpbiınıŋ jazba türın osy küiınde qaldyryp, baspasyn dara türınde alu kerek. Latyn älıpbiınıŋ türık älıpbiden artyqtyǧy jalǧyz-aq daralyq jaǧynan bolmasa, basqa jaǧynan qolaisyz kemşılıkterı köp bolǧandyqtan, ol artyqtyǧy da türık älıpbiınıŋ baspa türın daralasaq, joǧalatyn bolǧandyqtan, jaŋa da latyn älıpbiın jürgızu jūmysy öte köp ıs, köp küş kerek qylatyn bolǧandyqtan, «latyn älıpbiın alu» degen sözdı auyzǧa almasqa kerek» degen qarar şyǧarady. Näzır Töreqūlov: «Türık älıpbiınıŋ özın tüzetu özge älıpbi alyudan anaǧūrlym oŋai» degen sözderdı şyǧaryp, qalǧanyn qabyldau, 2-bapty mülde şyǧaryp tastau turaly ūsynys jasaǧanmen, 11 dauys basymdyqpen Baitūrsynūlynyŋ jobasy özgerıssız qabyldanady.
Osy kezde Qostanaidyŋ gübırnelık oqu bölımınen kelgen ökıl – Nūrtaza Eralyūly «Jobanyŋ 2-babyndaǧy «Latyn älıpbiın alu» degen sözdı auyzǧa almasqa kerek» degen sözdıŋ ornyna «Latyn älıpbiın alu erterek» degen sözdı kırgızu turaly ūsynys jasaidy. Osyǧan bailanysty Mırjaqyp Dulatov «Jobanyŋ aiaǧyndaǧy «auyzǧa almasqa kerek» degen sözdıŋ ornyna «Latyn älıpbiın alu» degen sözdı orynsyz dep tanu kerek» türınde özgertu turaly ūsynys jasaidy. Ahmet Baitūrsynūly būl ūsynysqa kelısetının bıldıredı.
Söitıp, Baitūrsynūlynyŋ älıpbi turaly jobasy «Qazaq tūtynyp otyrǧan türık älıpbiınıŋ baspa türınıŋ dara bolmauy baspa ısıne de, üiretu jaǧyna da qolaisyzdyq qylatyn bolǧandyqtan, ol qolaisyzdyqtan qūtylyu üşın türık älıpbiınıŋ özın tüzetıu özge älıpbi aludan anaǧūrlym oŋai bolǧandyqtan, türık älıpbiınıŋ jazba türın osy küiınde qaldyryp, baspasyn dara türınde alu kerek. Latyn älıpbiınıŋ türık älıpbiden artyqtyǧy jalǧyz-aq daralyq jaǧynan bolmasa, basqa jaǧynan qolaisyz kemşılıkterı köp bolǧandyqtan, ol artyqtyǧy da türık älıpbiınıŋ baspa türın daralasaq, joǧalatyn bolǧandyqtan, jaŋa da latyn älıpbiın jürgızu jūmysy öte köp ıs, köp küş kerek qylatyn bolǧandyqtan, «latyn älıpbiın alu» degen sözdı orynsyz dep tanyu kerek» türınde qabyldanady.
Alaida qauly qabyl alynǧannan keiın Nūrtaza Eralyūly Nūǧyman Zalyūly Qazaqstan ortalyq atqaru komitetınıŋ mäjılısınde boluyna bailanysty sezdıŋ būl küngı mäjılısıne qatysa almai otyrǧanyn aldyǧa tartyp, qairatkerdıŋ älıpbi turaly jazyp, qol qoiyp jıbergen ūsynysyn oqyp şyǧady da, ony dauysqa saludy tıleidı. Nūǧyman Zalyūlynyŋ ūsynysy dauysqa salynǧanda qoldauşylardyŋ sany da, qarsylardyŋ sany da bırdei (segız-segızden) bolyp şyǧady. Sol kezde mäjılıste bolmaǧanmen, ūsynysyna qol qoiyp bergen Nūǧymannyŋ öz dauysy qosyp esepteledı de, qoldauşylardyŋ sany 9, qarsylardyŋ sanyn 8 dauys türınde esepteidı. Būl turaly keiıngı jazbalarynda Älihan Bökeihan qazaq-qyrǧyz bılımpazdar sezınde latynşyldardyŋ sany az bolǧanmen, kün sanap köbeiıp bara jatqanyn aita kelıp, saiasi astaryn meŋzeidı.
Bügıngı taŋda qazaq bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş sezıne 100 jyl tolǧanmen, sezde söz bolǧan mäseleler älı de özektı. Dauysty, dauyssyz dybystar, «i», «u» dybystarynyŋ statusy, emlesı, qazaq jazuyna negız bolatyn ūstanymdar, qazaq älıpbiındegı ärıpter, t. s. s. mäseleler zertteuşıler arasynda qyzu talas tudyryp keledı. 1930 jyldardan keiın etek alǧan europosentristık üstemdıkten tüpkılıktı ajyrau üşın ūlt ziialylarynyŋ ūstanym-tūjyrymdaryn basşylyqqa aluymyz kerek-aq! Būl oraida Älihan Bökeihan, Halel Dosmūhamedūly, Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly, Eldes Omarūly syndy Alaş ziialylary qatysyp, ūstanymyn aitqan sezd materialyn zerttep, zerdeleudıŋ maŋyzy zor.
Orynai JŪBAI,
äl-Farabi atyndaǧy
Qazaq ūlttyq universitetınıŋ qauymdastyrylǧan professory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory
